خاک پوششی در پرورش قارچ دکمه ای چه نقشی ایفا می کند؟

خاک پوششی در پرورش قارچ دکمه‌ای چه نقشی ایفا می‌کند؟ پرورش قارچ دکمه‌ای در ایران طی مراحلی صورت می‌گیرد، بدین ترتیب که بعد از عمل آوری کمپوست در فاز یک، آن را به تونل پاستوریزه انتقال می‌دهند تا کمپوست در دمای 58 الی 60 درجه سانتیگراد پاستوریزه شود. بعد از پاستوریزه کردن کمپوست، نوبت به بذرزنی (اسپانینگ) می‌رسد. بعد از عمل بذرزنی، کیسه‌های کشت شده به سالن های پرورش قارچ انتقال پیدا می‌کنند. حدود 15 روز طول می‌کشد تا اسپان در کمپوست عمل کرده و کمپوست را سفید نماید. به تدریج با رشد بذر قارچ در کمپوست، بوی مطبوع قارچ فضای سالن را پر می‌کند.

معمولاً پس از 14 الی 15 روز، میسلیوم قارچ کاملاً در کمپوست نفوذ می‌کند و کلنی قارچ در سطح بستر مشاهده می‌شود که به تدریج به هم متصل می‌گردد و یک پوشش سفید رنگ یکنواخت را در سطح بستر تشکیل می‌دهد. بعد از سفید کردن بستر، نوبت به خاک پوششی می‌رسد که در ادامه درباره آن بیشتر توضیح خواهیم داد:

خاک پوششی، یکی از مراحل اساس در تولید و پرورش قارچ دکمه‌ای است و به منظور متوقف کردن رشد رویشی قارچ و وادار کردن میسلیوم به تولید اندان باردهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از طرفی خاک پوششی غیراز اینکه میسلیوم را به تولید اندام باردهی وادار می‌کند، مزایای دیگری هم دارد. این خاک، تکیه گاه مناسبی برای استقرار اندام باردهی ایجاد می‌کند و رطوبت لازم را برای تشکیل و رشد این اندام‌ها فراهم می‌آورد و علاوه بر آن، از تبخیر رطوبت بستر در زمانی که وجود آن بسیار حیاتی است، جلوگیری می‌کند. بنابراین باید از کیفیت مناسب برخوردار و دارای خصوصیات زیر باشد:

1) نباید شور باشد، یعنی EC آن باید حدود 7/0 باشد.

2) PH آن باید خنثی، یعنی بین 5/6 تا 7 باشد.

3) ضریب نگهداری آب آن باید بالا باشد، یعنی در نگهداری آب از ظرفیت بالایی (بین 85 تا 90 درصد) برخوردار باشد.

4) بافت خاک پوششی نه زیاد سنگین و نه زیاد سبک باشد. بدین صورت که تبادلات گازی و نفوذ هوا در آن به راحتی امکان پذیر گردد. اگر بافت خاک پوششی سنگین باشد، به شدت روی تولید محصول تأثیر منفی می‌گذارد و اگر این بافت بیش از حد سبک باشد باعث رشد سریع قارچ می‌گردد که به بیرون آمدن آن از سطح بستر و عدم جذب کافی غذا از کمپوست منجر می‌شود. بنابراین قارچ ها پنبه ای و فاقد بافت گوشتی می‌گردند.

موفقیت در تولید قارچ و کمیت و کیفیت آن با کیفیت و نحوه مصرف خاک پوششی ارتباط تنگاتنگی دارد.

در ترکیب خاک پوششی مواد مختلفی را مورد استفاده قرار می‌دهند و هر واحد تولید قارچ، فرمولی را برای خاک پوششی دارد که معمولاً جزء اسرار واحدهای تولید قارچ است. می‌توان به خاک پوششی مواد مختلفی را همچون پوکه معدنی، پرلیت، ورمیکولایت، کمپوست برگشتی و … اضافه کرد.

خاک پیت چند نمونه دارد که در معادن مختلف، بافت آن متغیر است. خاک پیت ریشه دار که باید از ریشه پوسیده گیاهان تشکیل شود، خاک پیت سبک سیاه و خاک پیت سنگین (که از بافت سنگین و خاک رسمی وسیلتی تشکیل شده است) است.

در بعضی واحدهای تولید قارچ به ترکیب خاک پوششی، کمپوست برگشتی عمل آوری شده را نیز اضافه می‌کنند، اما در تجربه‌ای که بنده کسب نموده‌ام، کمپوست برگشتی (s.m.c) در خاک پوششی باید مراحلی را بگذراند تا بتوان از آن در ترکیب این خاک استفاده کرد. در مرحله اول باید کمپوست برگشتی را به مقدار لازم (مثلاً برای یک سال) در گودالی که از قبل حفر شده است، ریخت و روی آن را با خاک پوشاند. بعد از یک سال، وقتی کمپوست برگشتی را مجدداً از دل خاک بیرون آوریم، بافت به قدری پوشیده شده که همچون خاک پیت ریشه دار، سبک است. بعد از استخراج کمپوست برگشتی، باید پوسیده شده آن را خرد و الک نمود و بعد از آن با فرمالین 37 درصد، ضدعفونی و سپس در ترکیب خاک پوششی استفاده کرد.

به طور مثال، یک ترکیب مناسب خاک پوششی بدین صورت است؛

1) خاک پیت ریشه دار 10 تا 20 درصد

2) کمپوست برگشتی عمل آوری شده 20 تا 30 درصد

3) خاک پیت سنگین یا رس سیلت دار 10 تا 20 درصد

4) سنگ گچ خالص 10 تا 15 درصد (برای تنظیم PH)

5) خاک پیت سبک 30 تا 40 درصد

به ترتیب خاک پوششی می‌توان پوکه معدنی (برای سبکی و آسانی تبادلات گازی) نیز اضافه کرد. باید دقت کرد که خاک پیت مورد استفاده در خاک پوششی، رس زیاد نداشته باشد، چون باعث چسبندگی بیش از حد خاک و کاهش شدید چین های دوم و سوم تولید می‌شود. هچنین هنگام خرید خاک پیت باید دقت کنیم شور نباشد که این عمل به صورت ظاهری نیز قابل تشخیص است. اگر خاک پیت شور باشد، شوری به صورت سفید رنگ، براق و کریستالی مشخص می‌شود. حتی می توان «EC  متر» و  «PH متر» دیجیتالی تهیه نمود و با دقت، PH و EC خاک را اندازه گیری کرد و از طرفی باید در مسائل بهداشتی نیز دقت کنیم تا خاک پوششی عاری از آلودگی قارچی، باکتریایی و مواد آلی باشد. برای از بین بردن قارچ‌ها، نماتدها، باکتری ها، حشرات و غیره باید خاک پوششی را پاستوریزه یا استریل نمود. اگر بخار آب گرم موجود باشد، معمولاً این خاک را به مدت 10 ساعت با بخار آب در حرارت 60 درجه سانتی‌گراد پاستوریزه می کنند و اگر مقدار خاک پوششی کم باشد می‌توان با استفاده از فرمالین آن را ضدعفونی کرد. برای این کار، خاک پوششی را در لایه هایی به قطر 10 تا 15 سانتیمتر و در سطح صاف سیمانی پخش می کنند و فرمالین 4 درصد را روی آن می‌پاشند. سپس لایه دوم با همین ضخامت و پاشیدن فرمالین صورت می گیرد و به همیت ترتیب، لایه بعدی به وجود می آید تا خاک به اتمام برسد.

خاک پوششی پاستوریزه باید کلوخه‌ای نباشد و همچنین رطوبت مناسب داشته باشد و پس از اتمام عملیات ضدعفونی با فرمالین و قبل از استفاده، باید کاملاً تهویه شود تا هیچ اثری از فرمالین در آن باقی نماند.

خاک پوششی بعد از پاستوریزه شدن باید دارای رطوبت مناسب و کافی باشد.رطوبت اضافی در خاک پوششی، عمل پخش آن را در سطح بستر مشکل می‌سازد و کمبود رطوبت نیز باعث بروز مشکل در پنجه دوانی و نفوذ قارچ در خاک پوششی می‌شود.

قطر خاک پوششی برای بستر در واحدهای تولیدی، مختلف می باشد و از 3 تا 10 سانتی‌متر متغیر است که معمولاً در واحدها (در ایران) 4 سانتیمتر استفاده می‌شود.

قبل از مرحله خاک دهی حتماً باید سطح بسترصاف شود، زیرا اگر صاف نباشد یا خوب صاف نشده باشد باعث تفاوت و اختلاف قطر خاک در محل های مختلف می‌شود و بنابراین در جایی که قطر خاک کمتراست، میسلیوم قارچ زودتر در خاک نفوذ می‌کند و قارچ، اندام باردهی خود را تشکیل می‌دهد. بنابراین یکنواختی در سطح بستر به وجود نمی‌آید.

همچنین در موقع پاستوریزه کردن خاک حتماً باید دمای 60 درجه سانتیگراد رعایت شود، زیرا اگر دما بالاتر رود، خاک می‌سوزد و سبب به وجود آمدن کپک سفید در آن و مانع رشد میسلیوم در خاک می‌شود و این وضعیت باعث پایین آمدن کمیت و کیفیت قارچ می‌گردد.

نشریه کشاوز –شماره 338