مفاهیم و اصطلاحات قارچ

بذر قارچ یا اسپان قارچ چیست؟

توضیح کامل چگونگی تولید بذر یا اسپان قارچ خوراکی

بذر قارچ یا اسپان قارچ به اندام‌ های رویشی قارچ (میسیلیوم) به همراه مواد غذایی (عموما دانه غلات) که برای تکثیر در اشل صنعتی استفاده می شود، اطلاق می‌شود. بذر یا اسپان قارچ در واقع میسیلیومی است که در شرایط استریل روی دانه غلات در آزمایشگاه و طی مراحلی خاص تکثیر و تولید می گردد.

با نگهداری میسلیوم قارچ خوراکی در شرایط خاص نگهداری و رشد آن بر روی یک ماده زمینه‌ ای مغذی، تمام سطح دانه با میسیلیوم قارچ پوشیده خواهد شد و از مجموعه آن برای تکثیر قارچ استفاده می شود.

محتوا پنهان

معرفی و تاریخچه بذر قارچ

همانطور که در مقدمه گفته شد، بذر قارچ یا اسپان قارچ به مسیلیوم تکثیر شده روی دانه غلات میگویند که از آن برای کشت قارچ می توان استفاده نمود. بذر یکی از فاکتورهای مهم در امر پرورش قارچ خوراکی است . البته کمپوست در درجه اهمیت بالاتری قرار دارد؛ اما این دو دقیقاً مانند تکه های یک پازل ، مکمل هم هستند.

اما این بذر قارچ از کجا آمده؟ در ادامه با ما همراه باشید.

اولین بذر ناشی از کشت خالص قارچ در سال 1905 در کشور آمریکا تولید شد. این بذر تولید شده به دلیل سخت و زمان بر بودن کشت اسپورها و همچنین راندمان کم تولید، خیلی موفقیت چشمگیری در صنعت پرورش قارچ نبود و به همین جهت تولیدکنندگان به دنبال روش های بهتر برای جایگزینی با آن بودند.

آنها روش های مختلفی را امتحان کردند تا به دانه های غلات رسیدند؛ تهیه بذر قارچ روی دانه های غلات برای اولین بار توسط مهندس سیندن درسال 1932 میلادی انجام پذیرفت. وی برای تولید بذر قارچ خوراکی از گندم به عنوان پایه ای که میسلیوم روی آن رشد می کند استفاده کرد. با این روش میسلیوم از رطوبت و نشاسته گندم جهت رشد استفاده می کند و درضمن، گندم امکان پخش شدن در کمپوست در حین کشت را داشته و مراکز رشد مستقیم را در کمپوست قارچ تأمین می‌کند.

شرکت های سومیسل ، دارلینگتون و سیلوان از بزرگترین تولیدکنندگان تجاری بذر قارچ در دنیا هستند.

دلایل استفاده از اسپان قارچ

در طبیعت قارچ‌ ها برای تداوم بقاء و تکثیر خود از اسپور ها استفاده می‌کنند. اسپورها اندام بسیار کوچکی هستند که عمدتا به زمان نسبتا طولانی (۷ – ۱۰ روز) برای جوانه زنی و رشد نیاز دارند.

به دلیل عدم پراکنش یکنواخت گرده و اسپور قارچ در هنگام تلقیح با کمپوست، تولیدکنندگان قارچ برای ابداع اسپان، از دانه های غلات بهره بردند تا ضمن ایجاد خاصیت جابجایی راحت، بذر قارچ بتواند از مواد غذایی دانه غلات استفاده نماید و روی آن رشد نموده و تولید میسلیوم نماید.

به همین دلایل از اسپان در تولید صنعتی قارچ دکمه ای استفاده می شود زیرا در صورت استفاده از اسپور برای تلقیح بستر، ریسک آلودگی کمپوست با قارچ ها و کپک های رقیب قبل از جوانه‌ زنی اسپور بسیار بالا خواهد بود و همچنین دوره کشت طولانی تر خواهد شده که باعث پایین آمدن راندمان و کاهش تعداد دوره برداشت مزرعه قارچ می گردد.

مراحل تبدیل دانه غلات به اسپان قارچ (بذر قارچ)
مراحل تبدیل دانه غلات به اسپان قارچ (بذر قارچ)

مراحل تهیه اسپان قارچ (بذر قارچ)

مراحل ضروری تهیه اسپان قارچ به قرار زیر است. این مراحل به شکلی است که میزان میسیلیوم در هر مرحله افزایش پیدا می کند.

۱-کشت مادری در اگار
۲-کشت تلقیحی در ظروف پتری
۳- کشت اسپان مادری درون شیشه یا کیسه‌های پلاستیکی
۴-کشت اسپان تجاری درون کیسه‌های پلاستیکی

برای جلوگیری از ورود آلودگی به اسپان قارچ در طی انتقال میسیلیوم، تمام مراحل چهارگانه باید در شرایط استریل و در زیر اطاقک کشت ( لامینارفلو) صورت گیرد.

در ادامه محیطی که بذر قارچ یا اسپان به آن منتقل می شود نیز بایستی کاملا استریل باشد. میزان رشد و قدرت اسپان تحت تاثیر نوع نژاد، محیط کشت، طول مدت نگهداری و میزان رطوبت و دمای محیط است.


کشت مادری یا مادر کالچر (Mother culture):

شامل تیوپ هایی است که در اصل بانک و مخزن ما جهت حفظ سویه مادری است . در آزمایشگاه ها ممولاً آن را روی ژل یا کمپوست شسته شده نگهداری می کنند. بدلیل عدم امکان حفظ و نگهداری آن بیش از یک ماه حتی در شرایط آزمایشگاهی باید تکثیر از آن روی ژل صورت گیرد. نگهداری طولانی مدت آن فقط در شرایط خاص یخی و در دمای پایین که امکان رشد در آن میسر نباشد و نیز داخل نیتروژن مایع امکان پذیر است .

Mother culture ، Mother Spawn،  Spawn

روش تهیه مادر کالچر :

سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که راه های دستیابی به مادر کالچر چیست ؟ سه روش جهت بدست آوردن مادر کالچر وجود دارد که به شرح زیر می باشد:

1- کشت اسپور :

اسپورهای قارچ داخل بازیدی های موجود روی ژیل های زیر کلاهک هستند و اسپورگیری با قرار دادن یک قارچ درمحیط استریل روی یک کاغذ در داخل ظرف انجام و سپس از اسپور حاصل از این روش برای طی مراحل بعدی استفاده می شود. البته « تیشوکالچر » با روش اسپورگیری از نظر ژنتیکی متفاوت است.

روش اسپورگیری، تولید کننده ترکیبات ژنتیکی متفاوتی است که خود در گسترش نژادهای جدید مؤثر می باشد، اما حفظ نژاد خاصی با این روش غیرقابل پیش بینی است و هیچ راهی برای ارزیابی قدرت باردهی کالچر به دست آمده از کالچر والدین وجود ندارد. برای دستیابی به یک نژاد مطلوب با قدرت باردهی بالا گاهی باید صدها آزمایش انجام شود. کشت اسپور به دو روش«منواسپور» و «مولتی اسپور» صورت می گیرد که کار فوق العاده پیچیده ای است، درصد موفقیت پایین است.

این روش نیازمند تجهیزات و تخصص بوده و در حال حاضر با وجود روش های کم هزینه تر و ساده تر کمتر کسی از این روش استفاده می کند .

2- روش کشت بافت :

«تیشو کالچر» ساده ترین راه برای دستیابی به یک کالچر می باشد. یک «تیشو کالچر» اساساً یک کلون از میسلیوم است که کلون با تکثیر دوتایی ازیک ارگان حاصل می شود. بدین ترتیب که اسپان کار با انتقال یک تکه استریل از ساقه یا چتر قارچ روی مدیای مناسب، این کار را انجام می دهد و پس از یک هفته تا ۱۰ روز، میسلیوم شروع به رشد می کند و روی محیط کشت گسترش می یابد البته باید در جهت یافتن بهترین کیفیت، رنگ، شکل و کاراکترهای دیگر توجه بسیاری مبذول کرد. در کشت بافت پایه به دست آمده ازنظر صفات و ویژگی ها هیچ تفاوتی با پایه مادری ندارد و این راهی مناسب برای به دست آرودن یک مادر کالچر از یک نژاد با میزان باردهی مطلوب است.

مورد دوم روشی صحیح جهت دستیابی به بذر مادری بوده و از ریسک کمتری هم برخوردار است .

در این روش پس از کسب اطمینان از این مسأله که یک واریته در سالن پرورش از بازدهی بالا، کمیت و کیفیت ایده آلی برخوردار است، چند قارچ از پیش فلاش انتخاب کرده و برای این کار در نظر می گیریم . در کشت بافت ، سعی می شود حدفاصل پایه و کلاهک انتخاب شود .

علت استفاده از پیش فلاش این است که هنوز آلودگی در سالن نفوذ نکرده و احتمال بروز آلودگی در حین کار را کاهش می دهد. برای کشت بافت در اتاق تلقیح سترون با ستفاده از تیغ یا چاقوی جراحی، قطعه ای از قارچ را برش می دهیم، البته ناحیه ای از قارچ که به عنوان بافت کشت شده مورد استفاده قرار می گیرد بسیار مهم می باشد . این قسمت معمولاً درمرز بین پایه و کلاهک قرار دارد . قسمت کلاهک بدلیل تمایز آن، جهت کشت بافت مناسب نیست . ولی قسمت پایه چون قدرت رشد و تکثیر خود را حفظ کرده ، برای کشت بافت مناسب است.

بهتر است به جای برش با عمل شکستن ، این قسمت را جدا کنیم تا سلول ها آسیب کمتری ببینند . برای کسب ضریب اطمینان بیشتر بهتر است از چند پلیت برای این کار استفاده شود . پس از دو یا سه روز کشت ، بافت های زده شده کم کم شروع به رشد می کنند، پلیت های آلوده شده را جدا کرده  پلیت های باقیمانده را جهت رشد نگهداری می کنیم و سپس با پاساژ دادن پلیت هایی که دوره ی رشد خود را کامل کرده اند، به ریشه ی ایده آل دست می یابیم .

پلیت های ابتدایی حاصل از کشت بافت معمولاً  ریشه پنجه ای ندارند . به همین ترتیب ، شما به مادر کالچرهایی تازه و جوان و با قدرت رشد بالا دست خواهید یافت.

3- خرید مادر کالچر و تکثیر آن

معمولاً در کارخانجات تولید قارچ ایران، روش سوم مرسوم است که البته این کار، اولین و آخرین اقدام کارخانجات مذکور خواهد بود، زیرا خودشان تکثیر از کالچر خریداری شده را آغاز می کنند. اگر یک فرد متخصص و اسپان کار با تجربه با استفاده از مدیای مناسب و انتخاب ریشه های صحیح و با توجه به میزان باردهی در سالن پرورش، این کار را انجام دهد، مشکل چندانی به وجود نخواهد آمد.

البته در بیشتر موارد این کار انجام نمی شود و تکثیر اسپان به اسپان صورت می گیرد که این اقدام ظاهراً تفاوتی را بین بذر تولیدی با نمونه اصلی ایجاد نمی کند، اما مشکل اصلی در سالن پرورش رخ می نماید و اختلاف فاحش کمیت و کیفیت بار تولیدی خود را نشان می دهد. تکثیر از کالچرهای وارداتی نیاز به تجربه و تخصص دارد و در این زمینه لاین بندی و کدبندی کالچرها و پاساژدادن میسلیوم ها و انتخاب ریشه صحیح حرف اول را می زند و همیشه باید میزان باردهی و کیفیت آن را زیر نظر داشت.

خرید مادرکالچر از یک منبع مورد اطمینان داخلی یا خارجی و سپس رشد و پاساژ آن به روش علمی و صحیح است. حال با فرض اینکه شما به یک بانک معتبر مادر کالچر دست یافته اید ، شروع به پاساژ دادن و تکثیر مادر کالچرهای خود می نمایید .

برای این کار از محیط کشت کمپوست و آگار استفاده می کنیم . به این مفهوم که عصاره کمپوست فاز  را گرفته و پس از  خروج از اتوکلاو درون پلیت ها ریخته و پس از خنک شدن مقداری مادرکالچر در قسمت وسط پلیت قرار می دهیم . پس از گذشت حدود 15 الی 20 روز ، پلیت ها آماده مصرف هستند. به این معنا که پس از اطمینان از رشد مناسب ریشه ها درون پلیت و گرفتن ساب کالچر از آن ، از ریشه های پنجه ها که شاخه بندی مناسبی دارند برش زده، جهت تلقیح درون شیشه های بذر مادری استفاده می کنیم.

خصوصیات ریشه خوب

خصوصیات ریشه خوب را فقط با پلیت می توان ارزیابی کرد ، چرا که یک پلیت مثل یک تابلو خصوصیات ظاهری ریشه را برای ما نمایان می کند و فقط در این مرحله است که می توان از روی ظاهر خوب ریشه ها و با یک دید ماکروسکوپی در مورد آن ها نظر داد .
در سایر مراحل از جمله مادر کالچر ، بذر مادری و بذر مصرفی به هیچ عنوان امکام اظهار نظر در مورد آن وجود ندارد؛ مگر اینکه ریشه ها از چنان ضعف فوق العاده ای برخورادر باشند که محسوس باشد . در غیر این صورت سفیدی یک بذر نمی تواند مبنی بر توانایی و قدرت تکثیر و رشد یک بذر باشد .

خصوصیات ظاهری ( ماکروسکووپی ) ریشه زایا و قابل تکثیر:

  • روز دوم پس از تلقیح، علائم رشد مادر کالچر روی پلیت، ظاهر می شود .
  • شعاع رشد آن ایده آل است، نه بسیار کند رشد و نه بسیار تند وعلفی . نکته قابل توجه در این مرحله اجتناب از ریشه هایی است که رشد در پلیت ها به میزان استانداری رسید و خارج از این حد استاندارد را از نظر خارج کنیم.
  • ریشه ها به حالت پنجه ای و درختی با شاخه اصلی ضخیم تر و انشعابات نازک تر مشخص می شوند . شاخه بندی ریشه ها قابل مشاهده هستند . از ریشه هایی که شاخه اصلی و فرعی آنها قابل تشخیص نبوده و دارای لرزش هستند باید اجتناب کرد.

ریشه جوان دارای رشد طولی است و رشد عرضی نشانه پیر بودن ریشه ها است .

  • از ریشه های فلافی و مجتمع و بالشتکی و زردرنگ دوری کنید .
  • از ریشه های هوایی و پشمالو احتراز کنید.
  • از پلیت هایی که حتی آلودگی های کوچک باکتری یا قارچی دارند استفاده نکنید .

نکته مهم : مرحله مادر کالچر تا مادر اسپان را کدبندی و خط بندی نمایید.

اجازه دهید بذر مصرفی شما دارای شناسنامه و ردیف باشد تا در مواقع لزوم بتوانید از طریق این شماره ها به منبع و مأخذ بذر مصرفی خود پی برده و در صورت رضایت آن ردیف ویژه را بیشتر تکثیر کنید و در صورت عدم رضایت مانع از تکثیر بیش از حد آن شوید . این نکته را نیز فراموش نکنید که هیچگاه از آمارگیری دقیق و زیاد ، زیان نخواهید دید.

چند نکته مهم در مورد مصرف بذر در کارخانه تولید قارچ

1-اطمینان از کیفیت بذر خریداری شده که به تفضیل در مورد فاکتورهای آن بحث شد . تجربه استفاده از یک بذر ( از یک لابراتوار خاص ) می تواند تا حدی متضمن کیفیت آن باشد .

2-داشتن شناسنامه ، کد و ردیف

3-نداشتن آلودگی (همانطور که قبلاً در مورد آن بحث شد )

4- توجه به نحوه حمل و نقل بذر از محل تولید تا کارخانه مقصد :

  • بصورت فشرده نباشد.
  • حمل و نقل آن در فصل تابستان به هنگام صبح یا شب که هوا خنک است، صورت گرفته و از حمل آن در طول روز اجتناب گردد. در صورت طولانی بودن مسافت و همچنین بالا بودن وزن آنها ( بیش از 500 کیلوگرم) باید توسط یخچال حمل شوند.
  • جلوگیری از یخ زدن آن در زمستان ( در روزهای سرد و فواصل طولانی امکان یخ زدگی آنها در بین راه وجود دارد )

5 – به محض رسیدن بذر به کارخانه مقصد ، به سردخانه منتقل گردند.

6 – به منظور هم دما شدن بذر با محل کشت ، چند ساعت قبل از مصرف از سردخانه خارج شود.

7 – در صورت زیاد بودن مقدار بذر مطابق با میزان مصرف از سردخانه خارج شود.

8 – قبل از مصرف بذر و باز شدن درب کیسه های یک کیلوگرمی، کیسه ها تک تک از جهت آلودگی چک شوند؛ چرا که در صورت وجود آلودگی در یکی از بسته ها و تخلیه آن در سطل حاوی بذر ، تمام بذرها آلوده خواهند شد.

9 – از تماس زیاد با بذر هنگام تخلیه کیسه های یک کیلوگرمی و مخلوط آن با کمپوست پرهیز شود؛ چرا که احتمال آلودگی را افزایش می دهد.

10 – به میزان مصرف ، از کیسه های یک کیلوگرمی به داخل سطل یا قیف دستگاه کشت، تخلیه شود چرا که بذر در محیط باز آلوده می شود.

11 – توجه کنید دمای بذر از 25 درجه سانتیگراد بالاتر نرود چرا که دمای بالای 30 درجه سانتیگراد، میسلیوم پس از چندین ساعت از بین می رود.

12 – دمای کمپوست ، در حال کشت 25 درجه سانتیگراد باشد زیرا دمای بالای کمپوست نیز میسلیوم را از بین می برد . کمپوست با دمای بالا در صورت ورود به سالن نه تنها خشک می شود، بلکه دمای آن رو به ازدیاد می گذارد و مستلزم صرف هزینه و زمان زیادی جهت خنک کردن است. پس بهتر است دمای سالن کشت قبل از ورود کیسه ها خنک شود و دمای کمپوست نیز قبل از کشت به 25 درجه سانتیگراد برسد.

*** نکته: میزان آمونیاک موجود در کمپوست با میزان رشد میسلیوم و در نهایت بادرهی آن رابطه مستقیم دارد؛ میزان آمونیاک کمپوست باید کمتر از از ۵% درصد وزن خشک کمپوست در زمان بذر زنی باشد و پرورش دهنده می تواند با بوییدن کمپوست معمولاً در حد ۱ % درصد را تشخیص دهد. آمونیاک رشد میسلیوم را محدود می کند و غلظت بالای ۲% درصد آن را می کشد و این خود مؤید دقت و تجربه پرورش دهنده می باشد.


تولید اسپان یا بذر قارچ
تولید اسپان یا بذر قارچ

 کشت مادری در آگار و کشت های تلقیحی در ظروف پتری

برای تلقیح (Inoculation) ماده زمینه ای با میسلیوم قارچ دکمه ای و تهیه یک اسپان کامل و مرغوب، ابتدا بایستی از میسلیوم قارچ دکمه ای یک کشت خالص (Pure culture) تهیه شود (شکل ۴-۳). کشت خالص در واقع، هیفهای بدون آلودگی از یک نژاد (Strain) یا یک جدایه (Isolate) معین از قارچ تکمه ای سفید است. این کشت بایستی به قدر کافی هیف داشته باشد تا بتواند ماده زمینه ای را تلقيح و از آن برای ادامه رشد استفاده کند. تولید کشت خالص به طور تفصیلی در فصل۶، بخش روشهای مختلف اصلاحی، تشریح خواهد شد. در این قسمت به طور خلاصه روش تهیه محیط کشت غذایی برای رشد میسلیوم بیان می شود.

یکی از مرسوم ترین محیط های غذایی برای کشت اسپور و یا تکثیر میسلیوم استفاده از محیط غذایی PDA است. نحوه تهیه این محیط غذایی به شرح زیر میباشد.

مواد مورد نیاز: ۲۰۰ گرم سیب زمینی ورقه شده، ۲۰ گرم پودر آگار، ۲۰ گرم دکستروز یا شکر سفید معمولی و آب تا حجم یک لیتر. روش کار: سیب زمینی ها را بشویید و ورقه ورقه کنید. آنها را به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بجوشانید تا نرم شوند. سیب زمینی ها را بردارید و حجم آب را دقیقا به یک لیتر برسانید. قند و آگار را اضافه کنید. مقدار قند و آگار بایستی دقیق باشد وگرنه محیط خیلی سفت و یا خیلی شل خواهد شد. محیط را در حین به هم زدن به آرامی گرم کنید تا آگار ذوب شود. تا زمانی که هنوز محیط غذایی داغ است (۵۰°C)، آن را در محیط استریل به ظروف پتری و یا لوله های آزمایش استریل منتقل کنید. در صورت استفاده از لوله های آزمایش، فقط یک چهارم لوله های آزمایش را با محیط غذایی پر کنید و لوله های آزمایش را به صورت مورب (۴۵ درجه) بگذارید تا محیط غدایی سفت شود. در صورت استفاده از ظرف پتری، ضخامت محیط غذایی را ۵ تا ۷ میلیمتر بگیرید.

برای تکثیر میسلیوم روی محیط کشت می توان از فرمول زیر که ارزان تر است، نیز استفاده کرد.

مواد مورد نیاز:

۲۰۰ گرم برنج، ۱ لیتر آب، ۲۰ گرم ژلاتین

روش کار:

برنج را به مدت ۱۰ دقیقه بجوشانید، آن را با پارچه صاف کنید. مایع ردشده از صافی را نگهدارید. ۲۰ گرم ژلاتین به آن اضافه کنید و سپس آن را استریل نمایید. پس از سرد شدن به ۵۰°C به ظروف پتری منتقل کنید.|

همچنین می توانید از گندم برای تهیه محیط کشت استفاده کنید.

مواد مورد نیاز:

۳۲ گرم گندم، ۲۰ گرم آگار و یک لیتر آب.

روش کار:

گندم را در یک لیتر آب به مدت دو ساعت بجوشانید. پس از ۲۴ ساعت محلول را از صافی عبور دهید و حجم محلول صاف شده را به یک لیتر برسانید. آگار را به آن اضافه کنید و پس از هضم کردن ‘ کار در محلول، آن را اتو کلاو نمایید.

اگرچه برای تهیه محیط کشت میسلیوم در اکثر منابع استفاده از آب مقطر دیونیزه (بدون يون) توصیه شده است، اما واقعا ضرورتی ندارد. البته در آزمایشات علمی که بایستی مقدار و غلظت هر ماده ای در محیط کشت دقیقا کنترل شود، استفاده از آب مقطر دیونیزه الزامی است چون آب معمولی حاوی املاح و عناصر متعددی است. همین مطلب در مورد آگار نیز مصداق دارد. برای محیط غذایی رشد میسلیوم در ظرف پتری نیازی به آگار بسیار خالص و گران قیمت نیست.

pH محیط غذایی برای تکثیر میسلیوم و یا اسپاون بایستی در حد خنثی باشد. قابل ذکر است که آگار نمی تواند محیط غذایی اسیدی را در صورت اتوکلاو کردن سفت نماید.

در صورت رعایت نکات بهداشتی و رعایت درجه حرارت، فشار و زمان مناسب اتوکلاو، به احتمال قوی آلودگی نخواهید داشت. با این وجود، اگر محیط غذایی هنوز آلودگی داشت می توانید از آنتی بیوتیک های عمومی مثل جنتامایسین و تتراسایکلین استفاده کنید. جنتامایسین قابل اتو کلاو کردن است یعنی در اثر اتوکلاو کردن اثر خود را از دست نمی دهد. لذا می توانید آن را قبل از اتوکلاو کردن به محیط غذایی اضافه کنید. اما تتراسایکلین بایستی پس از اتو کلاو کردن و سرد کردن محیط غذایی، در زیر هود استریل به آن اضافه شود.

در صورت استفاده از لوله های آزمایش و ظروف پتری شیشه ای پیرکس، می توانید ابتدا محیط غذایی را به اندازه کافی در آنها بریزید و درب آنها را با ورقه های آلومینیومی بپوشانید و سپس آنها را به آرامی در اتوکلاو قرار دهید. با این وجود، می توانید محیط غذایی را در ارلن های نیم و یا یک لیتری بریزید و درب آنها را با ورقه آلومینیومی بپوشانید و پس از اتو کلاو کردن، و سردشدن محیط غذایی به حدود ۵۰°C، آن را به لوله های آزمایش و ظروف پتری استریل شده منتقل کنید.

در صورت استفاده از ظروف پتری پلاستیکی، طریقه اول ممکن نیست. ابتدا بایستی محیط غذایی در ارلن اتو کلاو شود و سپس به این ظروف پتری منتقل گردد. این ظروف پتری قبلا توسط شرکت سازنده با اشعه گاما استریل شده اند. وقتی درب کیسه پلاستیکی حاوی ظروف پتری پلاستیکی باز شد، بایستی همه آنها را در همان مرحله استفاده کنید. باقی گذاشتن چند ظرف پتری در هوای آزاد باعث نقوذ باکتری ها و اندام های تکثیری قارچها به درون آنها میشود.

اگر پس از انتقال ریزنمونه، ظرف پتری آلوده شد، یعنی قارچها یا باکتریهای رقیب در آن رشد کردند فقط در صورتی که آلودگی مربوطه تماسی با ریزنمونه ندارد، سعی شود که ریزنمونه با دقت از ظرف پتری خارج شده و به محیط جدیدی منتقل شود. هرگز قسمت آلوده را مستقیما حذف نکنید، چرا که با دست زدن به قسمت آلوده، ممکن است اسپورهای قارچ رقیب پخش شوند.

پس از تهیه کشت خالص، نوبت به تهیه اسپاون مادری و سپس اسپاون تجاری می رسد. اصولا نژاد مورداستفاده عامل اصلی تعیین کننده ارزش یک اسپاون است، اما برخی نکات مهم در طی فرایند تهیه اسپاون وجود دارد که رعایت آنها می تواند نقش مثبت نژاد را تشدید و یا در صورت عدم رعایت از اهمیت آن بکاهد. باید توجه داشت که تهیه اسپاون هم یک هنر محسوب می شود و هم ایجاب می نماید تا از آخرین دستاوردهای تحقیقاتی در تهیه یک اسپاون مناسب استفاده شود. ادامه مراحل مختلف تهیه اسپاون به قرار زیر است:

تبدیل دانه های غلات به بذر یا اسپان قارچ
تبدیل دانه های غلات به بذر یا اسپان قارچ

کشت اسپان مادری درون شیشه ها و کشت اسپان تجاری درون کیسه پلاستیکی:

انتخاب ماده زمینه ای مناسب برای اسپان

برای اینکه میسلیوم قارچ به بستر کشت منتقل شود، بایستی ابتدا آن را در یک ماده زمینهای تکثیر کرد، چون انتقال میسلیوم از ظرف پتری به کمپوست مقرون به صرفه نیست و نمی توان آن را به صورت همگن در کمپوست توزیع کرد.

هم اکنون در اکثر موارد، از بذر غلات برای ماده زمینه ای اسپان، استفاده می شود. رایج ترین بذر مورداستفاده، بذور چاودار، ارزن و گندم است. به دلیل فراوانی گندم از این غله استفاده می شود. گندم مورداستفاده برای اسپاون بایستی تازه باشد، یعنی همان سال برداشت شده باشد، دانه های شکسته و ضایعات اضافی نداشته باشد. همچنین بایستی فاقد آلودگی باکتریایی باشد.

آماده سازی ماده زمینه ای

 جوشاندن و خیساندن دانه ها

سرعت توسعه شبکه میسلیومی در ماده زمینهای موردنظر، ارتباط مستقیمی با محتوای رطوبت آن دارد. این محتوای رطوبتی می تواند سرعت رشد میسلیوم ها را کم یا زیاد کند. آنچه که باعث می شود محتوای رطوبتی ماده زمینه ای بالا رود، جوشاندن و خیساندن دانه های مورد نظر است. جوشاندن، همچنین باعث می شود که دانه موردنظر نرم و قابل نفوذ شده و شبکه میسلیوم قارچ بتواند در آن نفوذ کرده و از آن برای تغذیه و رشد خود استفاده کند. علاوه بر این، جوشاندن باعث می شود که برخی از آلودگی های عمده موجود در دانه ها تاحدودی از بین بروند.

روش های متعددی برای جوشاندن و خیساندن ارائه شده است. اینکه کدام یک از این روش ها باید هستند، به تجربه ای بر می گردد که محقق مربوطه به دست آورده است. لذا نمی توان با اطمینان گفت کدام روش بهتر از سایر روش ها است. با این وجود، برخی اصول در جوشاندن و خیساندن وجود دارد که در تمام این روش ها یکسان است. به عنوان مثال، در یک روش مبتنی بر یافته های مرکز تحقیقات قارچ های خوراکی جهاددانشگاهی مشهد می توان ۱۰ کیلوگرم دانه چاودار یا گندم را در ۱۲ لیتر آب به مدت ۲۰ دقیقه جوشاند و سپس دانه ها را در آب جوشیده به مدت ۱۰ دقیقه نگه داشت.

خشک کردن دانه ها

تنظیم pH و جلوگیری از لزج شدن ماده زمینهای موقعی که عمل جوشاندن و خیساندن تمام شد، باید اجازه داد تا دانه های موردنظر سرد شده و آب اضافی آنها تبخیر شود. برای این کار می توان دانه ها را روی روزنامه پهن کرد و اجازه داد تا هم سرد شوند و هم اب اضافی آنها گرفته شود. درصد رطوبت دانه ها برای اسپاون بایستی حدود ۳۸ تا ۵۴ باشد. رطوبت – ٪۳۸ باعث کاهش رشد میسلیوم و رطوبت بیشتر از ۵۵٪ باعث ترغیب رشد باکتری ها می شود.

بعد از این عمل لازم است که کربنات کلسیم و سولفات کلسیم هیدراته به مخلوط دانه ها اضافه شود سولفات کلسیم هیدراته از به هم چسبیدن و لزج شدن دانه ها جلوگیری می کند و کربنات کلسیم pH دانه را تنظیم می نماید. درجه pH دانه ها باید تاحدودی خنثی باشد. یعنی pH آن در محدوده ۶٫۵ تا ۷٫۲ باشد. اینکه چه میزان باید از این دو ماده استفاده کرد، در منابع مختلف به صورت متفاوت ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره می گردد و

  • استفاده از ۲٪ سولفات کلسیم و ۶٪ کربنات کلسیم (از نظر وزنی).
  • استفاده از ۱۲ گرم کربنات کلسیم و ۱۲ گرم سولفات کلسیم هیدراته به ازای هر یک کیلوگرم وزن خشک دانه گندم.
  • استفاده از تفاله برگ های چای (به عنوان تأمین کننده کربنات کلسیم) به همراه دانه های جوشیده به نسبت ۱:۱
استریل کردن دانه ها

بعد از اتمام مراحل قبلی، ۳۰۰ گرم مخلوط حاصل را در ظروف شیشه ای پیرکس یک لیتری قرار میدهیم. سپس دهانه ظروف را با فویل آلومینیومی به خوبی می پوشانیم (در تولید تجاری، از ظروف پلاستیکی سلوفان با درپوش پنبه ای استفاده می شود. بعد از پر کردن ظروف باید آنهارا استریل (سترون) کرد. سترون سازی مسئله مهمی در فرایند تولید اسپاون است، به طوری که سترون سازی ناقص عامل مهمی در ایجاد آلودگی های بعدی در اسپاون می باشد. روش های متفاوتی برای سترون سازی دانه های داخل ظروف ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره می شود: .

۱- استفاده از اشعه گاما.

2- استفاده از اتوکلاو با شرایط فشار ۱۵۴ بار و درجه حرارت ۱۲۱٫۵°C. مدت زمان اتو کلاو به حجم ماده ای که درون اتوکلاو گذاشته می شود بستگی دارد. این مدت می تواند بین یک تا دو ساعت متفاوت باشد. برای اطمینان بیشتر می توان دو بار ماده زمینه ای را اتو کلاو کرد و هر بار مدت اتوکلاو را ۴۵ دقیقه در نظر گرفت.در هنگام اتوکلاو کردن، ابتدا بایستی دریچه خروج هوای اتوکلاو به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه پس از جوش آمدن آب و تولید بخار باز باشد تا هوای آلوده درون اتوکلاو خارج شود. سپس باید شیر خروج اتوکلاو را بست تا به مدت لازم برای مایعات ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در فشار معین اتوکلاو روشن بماند. برای کیسه های حاوی ۵۰۰ گرم دانه گندم، بسته به تعداد کیسه ها و ظرفیت اتوکلاو، ۱٫۵ تا ۲ ساعت اتو کلاو لازم است.

۳- اضافه کردن آب اکسیژنه.

آب اکسیژنه باعث میشود تا کشت ها توسط باکتری های غیر هوازی دچارآلودگی نشوند. چرا که میسلیوم قارچ، آب اکسیژنه اضافه شده را می شکند و اکسیژن آن را آزاد می کند و لذا شرایط برای رشد باکتری های غیر هوازی نامساعد میشود. آب اکسیژنه آلودگی ها را از بین می برد بدون آنکه باعث ایجاد نژادهای جدید مقاوم بشود.

در حالی که آنتی بیوتیک ها فقط باکتری های حساس را می کشند و می توانند برای موتانهای مقاوم به آنتی بیوتیک نوعی شرایط انتخابی ایجاد کنند. برای استفاده از آب اکسیژنه می توان از پراکسید هیدروژن (محلول ۳٪) استفاده کرد. از مزیت های این ماده می توان به موارد زیر اشاره نمود: ارزان بودن، نداشتن بو، عدم ایجاد آلرژی، سمیت پایین، باثبات بودن، به آسانی در دسترس بودن، سهولت استفاده، عدم ایجاد آلودگی برای محیط و قابل تجزیه بودن. آنزیم هایی در کاه و کلش غلات وجود دارند که آب اکسیژنه را تخریب می کنند.

بنابراین، لازم است تا این آنزیم ها قبل از اینکه آب اکسیژنه اضافه شود، حذف گردند. معمولا کاه و کلش را در دمای ۱۵۰°C به مدت چندین ساعت یا در اتاق بخار به مدت ۲۴ ساعت قرار می دهند. البته سایر مواد زمینه ای چنین مشکلی را ندارند و فقط در مورد کاه و کلش این مشکل پیش می آید. آب اکسیژنه برروی اسپورهای قارچ های خوراکی تأثیر منفی دارد.

بنابراین، اگر می خواهید تندش اسپور داشته باشید، ابتدا باید آن را در یک محیط کشت بدون آب اکسیژنه کشت دهید و سپس میسلیوم ها را به محیط کشت حاوی آب اکسیژنه منتقل کنید. آب اکسیژنه را نمی توان در کشت مایع به کار برد زیرا در کشت مایع نیز آنزیم هایی آزاد می شود که مولکول آب اکسیژنه را تجزیه می کند.

در مواقعی که آلودگی باکتریایی در محیط کشت زیاد است، می توان از آنتی بیوتیک های عمومی مانند جنتامایسین یا تتراسایکلین استفاده کرد. جنتامایسین خاصیت خود را در اثر اتوکلاو از دست نمی دهد، لذا می توان آن را قبل از اتو کلاو کردن به محیط اضافه کرد. اما تتراسایکلین و بسیاری آنتی بیوتیک های دیگر را بایستی بعد از اتو کلاو کردن اضافه کرد.

موارد کاربرد آب اکسیژنه:

الف) در کشت های میسلیوم در ظروف پتری. آب اکسیژنه را به محیط کشت آگار اضافه می کنیم. نیازی به استفاده از دستکش یا امکانات استریل برای جلو گیری از آلودگی نیست. سپس از کشتهای مربوطه برای تلقیح دانه های گندم استفاده می کنیم.

ب) در اسپان. آب اکسیژنه را به ماده زمینه ای اسپاون اضافه می کنیم. نیازی به استفاده از هود استریل نیست. از اسپاون به دست آمده برای مایه زنی بستر کشت استفاده می کنیم.

تولید کیفی اسپان قارچ با بهره گیری از تکنیک های نوین

روش تولید بذر قارچ

پس از تولید یک کالچر مناسب باید با یکی از روش های گفته شده به تولید بذر مادری (Mother spawn) اقدام و از آن برای تلقیح (مایه زنی) به کیسه های آماده شده استفاده کرد.

بذرهای خریداری شده از شرکت های خارجی همگی میسلیوم های دی کاربوتیک (n 2 ) هستند که ما ازطریق رشد رویشی ، آنها را تکثیر می کنیم . رشد زایشی میسلیوم ها در سالن پرورش ، هنگام تولید اندام باردهی و تولید اسپور صورت می گیرد که منوکاریوتیک (n) هستند.

نوع گندم مورد استفاده در تولید بذر معمولاً از نوع دیم و سرداری است . این نوع گندم در هنگام پخت از مقاومت بیشتری نسبت به گندم های آبی برخوردار است و کمتر نشاسته پس می دهد . گندم مورد استفاده باید تمیز و بدون شکستگی و سبوس و … باشد . از مورد استفاده قرار دادن گندم های دارای سیاهک باید خودداری نمود؛ چرا که اتوکلاو را با مشکل روبرو می کند .

پس از مرحله پخت گندم و بعد از آبکش کردن و خشک کردن آن ، با اضافه کردن سنگ گچ و کربنات ، میزان رطوبت و PH را تنظیم نموده و سپس این بسته ها در اتو کلاو قرار می گیرد و در دمای 120 درجه و فشار بالای atm2,1 (15پوند) به مدت 1 الی 2 ساعت اتوکلاو می شود . البته زمان اتوکلاو شدن مؤثر و فشار آن با توجه به عواملی مانند حجم اتوکلاو، حجم کیسه های موجود، نوع اتوکلاو و ایزوله آن ، سیستم پخش بخار و دمای بخار ورودی متغیر است . ممکن است اتوکلاوی در فشار مثلاً tam2 بتواند دمای 121 درجه سانتیگراد را تأمین کند .

پس از خروج کیسه ها از اتوکلاو و خشک شدن آنها در اتاق خشک کننده ( cooling room ) کیسه ها به اتاق تلقیح ( inculton room ) منتقل شده و بابذر مادری تلقیح می شوند .پس از اضافه نمودن بذر به کیسه در داخل اتاق رشد ( inculton room ) به مدت 14 روز رشد آن کامل می شود. البته در این مدت تقریباً در روز هشتم جهت پخش مؤثر میسلیوم در کیسه ها ، بذرها به اصطلاح برزده می شوند تا میسلیوم به صورت کامل درکیسه پخش شود و آلودگی در صورت وجود، خود را نمایان کند . الکل اتیلیک ، کلروفرم و آب مقطر باعث افزایش جوانه زنی اسپور در محیط آگاردار می شود . در مرحله جوانه زنی اسپور در قارچ دکمه ای ، توده اسپور ها به رنگ قهوه ای مایل به ارغوانی در می آید .

روز چهاردهم بذرها آماده خروج از اتاق رشد جهت فروش و یا کشت هستند . PH مواد پس از استریل در تهیه بذر از غلات بین 6،7 – 6،5 است . اسپان تولید شده از پرلیت و سبوس ، به راحتی از هم باز شده و به نسبت ارزان است . همچنین به مدت طولانی می توان نگهداری نمود . اما اسپان تولید شده به صورت بلوک آجری، باعث انتقال آفات و بیماری ها می شود . جوانه زنی اسپورها در دمای بالاتر از 9 درجه و پایین تر از 3 درجه متوقف می شود.

مراحل تولید اسپان یا بذر قارچ
مراحل تولید اسپان یا بذر قارچ

مراحل تولید بذر قارچ خوراکی

انتخاب دانه غلات باکیفیت بالا :

جهت تولید بذر قارچ از غلات یکساله و سالم و درشت و بدون ضایعات و نیز از دانه های با بافت سفت و محکم مانند دانه های غلات دیم که فاقد هر گونه بیماری باشد، استفاده می شود.

خیساندن دانه غلات و سپس جوشاندن تا مرحله نرم شدن :

میزان و اندازه وزن غلات و آب باید به میزان مناسب در نظر گرفته شده تا بذر غلات بتواند به بهترین شکل ممکن تغییر حالت دهد .

در این میان بطور مثال 100 کیلوگرم بذر گندم بعد از شستشو داخل 150 لیتر آب ریخته شده و زیر ظرف آب را روشن کرده و آب را به مرحله جوش رسانده و مدت 15 دقیقه در این دما نگهداری شده و سپس شعله را خاموش نموده و دانه گندم داخل ظروف آب به مدت 15 – 8 دقیقه در همین حالت باقیمانده تا از استحکام بافت دانه کم شود یا به اصطلاح دانه گندم کمی نرم شود . لازم به ذکر است دانه گندم باید به اندازه ای جوشانده شود که اصطلاحاً نیم پز شده و دانه گندم نترکد، چرا که در صورت ترکیدن دانه گندم ، نشاسته آن خارج شده و باعث انواع بیماری های قارچی و باکتری هایی می شود.
اندازه نرمی دانه گندم باید به گونه ای باد که در اثر فشار آن بین دو انگشت شصت و سبابه ، له شده اما حالت لزج و آبکی به خودش نگیرد . یکی دیگر از عوامل جوشاندن دانه گندم، از بین بردن قوه نامیه گندم است که در این راستا بذر گندم براحتی می توان مواد غذایی خود را در اختیار بذر قارچ قرار دهد .

آبکش نمودن، خشک کردن و تنظیم PH :

بعد از جوشاندن کامل بذر گندم، آنرا آبکش نموده و آب اضافی را از آن گرفته و داخل محیط آزمایشگاهی دانه های غلات روی یک صافی و یا پارچه سفید تمیز پهن شود تا دمای آن کاهش یافته و تا اندازه کافی رطوبت آن کاهش یابد . جهت کاهش رطوبت تا 60 – 55 درصد باید کربنات کلسیم و سولفات کلسیم را جهت خشک نمودن رطوبت اضافی و نیز تنظیم PH آنرا بین 2/7 – 5/6 رساند .

استریل نمودن دانه های گندم داخل اتوکلاو :

بعد از انجام مراحل جوشاندن و تنظیم نمودن رطوبت بذر گندم ، جهت استریل نمودن، دانه های گندم را داخل ظروف شیشه ای یا پروپیلنی قرار داده و داخل هر ظرف به میزان یک کیلوگرم گندم قرار می گیرد و قسمت بالایی ظرف حدالامکان خالی بوده و بعد از قرار دادن بذر داخل ظرف، دهانه ظرف با فویل آلومینیومی همراه با چوب پنبه بطور کامل بسته شده و جهت استریل نمودن ظروف بذر گندم داخل اتوکلاو قرار می گیرد تا فشار یک اتمسفر و با دمای 121 درجه سانتیگراد و به مدت 2 – 1 ساعت، عمل استریل و پاستوریزه انجام گیرد . البته زمان اتوکلاو به حجم دستگاه اتوکلاو و نیز فشار آن بستگی دارد .

تلقیح نمودن دانه های گندم با محیط کشت خالص

بعد از اتمام مرحله استریل ، کیسه های بذر استریل شده از داخل اتوکلاو خارج شده و به داخل آزمایشگاه انتقال می یابند و تمامی مراحل کاری تلقیح زیر هود لامینار و در محیطی کاملاً استریل انجام می پذیرد و دمای بذر داخل کیسه بعد از سرد شدن به میزان 24 += 22 درجه می رسد. داخل هر کیسه بذر یک کیلوگرمی گندم ، یک قطعه یک سانتی متری از محیط کشت را قرار داده تا رشد میسلیوم قارچ روی بذر گندم شکل گرفته، به نحوی که از بیرون شیشه یا کیسه پروپیلنی، رشد میسلیوم ها دیده شود.
بعد از گذشت 5 – 4 روز عمل جابجا نمودن بذر داخل کیسه کشت یا سروته کردن کیسه انجام شده یا اصطلاحاً بذر بر زده می شود . این عمل بطور متوسط 3 -2 مرتبه در هر دوره انجام می پذیرد تا تمامی نقاط بذر گندم بطور یکنواخت دارای میسلیوم قارچ شده و معمولاً طی 15 – 13 روز با دمای  24 += 22 درجه می تواند تمامی نقاط بذر گندم را پوشانده و بذر آماده مصرف داخل کمپوست شود .

اسپان
بذر یا اسپان قارچ کشت شده روی گندم

مشخصات اسپان قارچ :

مشخصات ماکروسکوپی (ظاهری) یک بذر ایده آل سفید باشد و این سفیدی در اثر رشد میسلیوم باشد نه در اثر سنگ گچ و کربنات زیاد . یعنی حجم میسلیوم باید در بذر بالا بوده و میسلیوم روی بذر بصورت قوی رشد کرده  به راحتی از روی گندم پاک نشود. نارس (جوان ) نبوده و حاوی بافت (فلافی) نباشد .

دلایل وجود قسمت های فشرده میسلیوم در بذر :

  • از عمر بذر بیش از دو هفته می گذرد و اصطلاحاً پیر شده و قدرت نمو یک بذر 14 روزه را در کمپوست نخواهد داشت .
  • دلیل دیگر عدم تهیه صحیح بذر مادری است و در تهیه آن از قسمت های هوایی و بافتی آن استفاده شده است. در این صورت در کمپوست نیز حالت فشرده فلافی را خواهیم داشت و در میزان باردهی مؤثر خواهد بود .

دو مشخصه اولیه بذر قارچ خوراکی بدین شرح است :

  • عدم ابتلاء به آلودگی های قارچی از قبیل کپک های سبز ، سیاه، زرد و … ( آسپرژیلوس، پنیسلیوم، تریکودرما ) و همچنین آلودگی های باکتریایی و سایر پارازیت های قارچی .
  • دارای دسته بندی مناسبی باشد . یعنی کیسه ها به صورت یک کیلوگرمی بوده و حاوی فیلتر پنبه ای مناسبی باشند .

ویژگی های کیفی یک اسپان مطلوب

بعد از اتمام مراحل تهیه اسپان یا بذر قارچ می توان تا حدودی با کنترل برخی شاخص ها فهمید که آیا اسپان تولیدی ارزش مایه زنی برای تولید قارچ را دارد یا خیر. برخی از مهمترین این شاخص ها عبارت اند از:

  • باید شبکه میسلیومی اطراف تمام دانه ها را پوشانده باشد.
  • رشد شبکه میسلیومی باید به صورت رشته ای باشد. نوع پنبه ای بعد، ممکن است باعث تشکیل بافت نمدی روی لایه خاک پوششی شود و در امر تولید قارچ مشکلاتی را پدید آورد.
  • رنگ میسلیوم در یک اسپان تازه باید سفید باشد. رنگ قهوه ای نشان دهنده کهنه شدن بذر قارچ (اسپان) تولیدی است. توصیه اکید می شود اسپاون مورد استفاده در مایه زنی تازه باشد. یعنی هنوز در حال پر کردن ماده زمینه ای بوده و فعال باشد. در صورت لزوم حداکثر سه ماه می توان اسپاون آماده را در یخچال برای مایه زنی نگهداری کرد.
  • اسپان تولیدی نباید لزج شده باشد، چرا که این لزجی دلیل وجود آلودگی باکتریایی است.
  • لکه های سبز و سیاه، که معمولا نشان دهنده آلودگی قارچی است، نباید در اسپان تولیدی دیده شود.
  •   اسپان نباید بوی ترشیدگی بدهد. این بو نشانه آلودگی باکتریایی است.

در انتها لازم به ذکر است که کیفیت بذر برای تولید قارچ و برداشت با راندمان بالا، به تنهایی کافی نیست؛ بلکه کیفیت کمپوست نیز اهمیت بسزایی دارد و چنانچه کمپوست کیفیت و مطلوبیت چندانی نداشته باشد، نمی توان درباره کیفیت و باردهی بذر قارچ (اسپان قارچ) هیچ تضمینی داد، زیرا بهترین بذرها نیز در شرایط و محیط کشت نامطمئن رشد نخواهد کرد، درست مانند آنکه بخواهید در خاک شور و فقیر از نظر بافت، بهترین بذر یک نوع گل را کشت کنید.

اسپان
بسته بندی بذر یا اسپان قارچ

نگهداری بذر قارچ یا اسپان

بعد از اتمام تلقيح، ظروف یا کیسه های اسپان بایستی به اتاقی با درجه حرارت بین ۲۳- ۲۵°C منتقل شوند. مدت 12 الی 18 روز برای رسیدن به یک اسپان مناسب، ضروری است. در طی این مدت باید از به هم زدن و تکان دادن شدید ظروف خودداری کرد چرا که این کار باعث می شود هیف ها از هم گسسته شوند و زمان تکمیل اسپاون به تأخیر بیافتد. ولی توصیه می شود ظروف هر سه یا چهار روز یک بار به آرامی تکان داده شوند. در اسپان نوع تجاری، نیز شرایط نگهداری به همین ترتیب است و تنها طریقه بستن ظروف پلاستیکی تفاوت می کند .

بهترین دمای نگهداری بذر قارچ یا اسپان دمای 2-4 درجه سانتیگراد است. در این دما با کمترین آسیب می توان اسپان (بذر قارچ) را برای 3 تا 5 ماه نگهداری کرد. توصیه می‌شود تا از اسپان تازه برای مایه‌زنی و تولید استفاده شود.

استفاده از اسپان کهنه ، یخ زده و آلوده قطعا بر راندمان و کیفیت محصول تولیدی اثرات سو خواهد داشت.

پیش از مصرف اسپان باید کیفیت اسپان از حیث آلودگی، میزان پوشش میسیلیوم روی اسپان، رنگ اسپان، عدم پاره گی کیسه های اسپان و میزان سیاهی در کیسه های بذر باید دقیقا بررسی شود.

در صورت وجود هر یک از موارد قید شده، ضمن گزارش به تامین کننده اسپان، از مصرف آن باید پرهیز شود.

در صورت نگهداری بیش از حد بذر قارچ یا اسپان در سردخانه و در اثر رشد زیاد میسلیوم ها، ضمن ضخیم شدن میسیلیوم ،توده بذر داخل کیسه بیش از حد طبیعی به هم می‌چسبند. در این صورت قبل از مایه‌ زنی، این اسپان باید تکان داده شود تا دانه‌ها از هم بازشوند. در این مرحله بار دیگر بر مصرف بذر یا اسپان قارچ تازه تاکید می شود.

در صورت استفاده از اسپان تازه، بلافاصله پس از ورود بذر قارچ یا اسپان به کمپوست، رشد میسلیوم درون کمپوست آغاز می‌شود و در رقابت با قارچ‌های رقیب برتری خواهد یافت.

ولی اگر از اسپان ذخیره‌ شده به مدت طولانی (کهنه) استفاده شود ، حداقل ۲ روز طول می‌کشد تا رشد میسیلیوم روی اسپان آغاز شود و در این مدت باکتری‌ها و سایر ارگان های بیماری زا از رقیب خود یعنی میسیلیوم قارچ جلو می‌افتند.

آلودگی های بذری

این بدین معنا نیست که آلودگی ها مختص بذر هستند . بلکه آلودگی در خاک و کمپوست هم قابل مشاهده است که ناشی از پاستوریزه شدن ناقص کمپوست و بذر است .

کپک آسپرژیلوس

آسپرژیلوس دارای طیف رنگی وسیعی بوده و از رنگ زرد ، سبز، صورتی تا سیاه متفاوت است . آسپرژیلوس ، کپکی متداول در تولید بذر قارچ است . کپک های دیگری چون پنسیلیوم و تریکودرما که ممکن است رنگهای مشابهی داشته باشند ، کمتر در بذر مشاهده می شوند . لازم به ذکر است که اکثر کپک ها در بذر ، ناشی از آسپرژیلوس هستند . آسپرژیلوس ها در PH تقریباً خنثی، فعال بوده و علاقه زیادی به چوب قفسه های چوبی دارند . به دلیل تنوع رنگ در آنها نمی توان با تکیه بر رنگ کپک به نوع آن پی برد . یعنی جنس آسپرژیلوس در طیف رنگی زرد، سبز، صورتی و سیاه است . گونه های آسپرژیلوس معمولاً گرمادوست هستند . برخی از انواع آنها سمی بوده و آفلاتوکسین مرگ آوری تولید می کنند . نمونه As -Flavus

کپک سبز – آبی

این نوع کپک ، اسپورهایی به رنگ های سبز و آبی روی سطح مواد غذایی ایجاد می کند و به کربوهیدرات ها علاقه فراوانی دارند و روی موادی از قبیل سلولز ، نشاسته، چربی، لیگنین و نیز در بذرهای آلوده دیده می شود. سایر آلودگی های قارچی مربوط به بذر نبوده و عامل آن کمپوست یا خاک هستند .

پس‌ روی نژاد و حفظ آن

از علائم پس‌ روی کاهش رشد میسلیوم و بروز انواع ناهنجاری های رشدی، نظیر نمدی و پنبه ای شدن میسیلیوم هاست.

همچنین ممکن است در تمامی مراحل پرورش قارچ این پس روی وجود داشته باشد و موجب کاهش شدید عملکرد، فقدان عملکرد یا کاهش کمیت و کیفیت قارچ کشت شده شود.

اگر نژادی بطور مداوم تکثیر شود بعد از چند نسل دچار پس‌ روی ژنتیکی می شود و  بعضی از خصوصیات ژنتیکی مطلوب را از دست می دهد. البته تکثیر یک نژاد بخودی خود موجب تحمیل پس روی نژادی نمی شود ولی احتمال آن را افزایش می دهد.

از دیدگاه دانشمندان پس‌ روی نژادی قارچ خوراکی ناشی از انحراف رشدی هیف ها است و در حقیقت هیف های غیر نرمال سبب پس روی نژادی می شوند.

این غیر نرمال بودن ممکن است به دلیل ژنتیک، کمبود یا ازدیاد وجود برخی مواد آلی، اکسیژن، آلودگی ها، تغییرات در اسیدیته محیط و مواد غذایی تجمع متابولیت های نامطلوب رخ بدهد.

تولید بذر قارچ در ایران

با پیشرفت علم پرورش قارچ در ایران، روند تولید بذر قارچ (اسپان قارچ) به صورت کاملاً علمی در کشور احساس میشد. چرا که تولید بذر یک مقوله کاملاً تخصصی بوده و تولید آن به روش سنتی ( تکثیر پی در پی ) و بدون بهره گیری از مادر کالچرهای تولید شده به روش صحیح و علمی، کاری پرریسک و خطرناک بوده و متأسفانه در ظاهر هم هیچگونه تفاوتی از جهت تشخیص آن یا نمونه علمی تولیدشده بذر مشاهده نمی‌شود و همین امر آفت تولید بذر در کشورمان بوده است.

در حال حاضر در کشورمان نیز بیشتر سویه های 512-107-15A1- 130 – 730 از مصرف بیشتری برخوردار هستند. بذر 64F – 62 F نیز بیشتر برای تهیه کنسرو قارچ استفاده می شود .

اسپان
بذر یا اسپان قارچ

اصطلاحات اسپان یا بذر قارچ

 

  1. اتو کلاو (Autoclave): دستگاهی که با آن مواد و وسایل را تحت‌ فشار و حرارت بالای ناشی از بخار آب استریل می‌کنند.
  2. اسپان(Spawn): میسلیومی خالص که بر روی یک ماده آلی (معمولاً دانه غلات) کشت و تکثیر می‌شود.
  3. استرین(Strain): یک تیپ یا واریته مخصوص از یک نژاد.
  4. استریل(Serial): عاری از هرگونه میکروب و آلودگی
  5. آگار(Agar): ماده ژلاتینی که از جلبک‌ های دریایی استخراج می‌شود و برای جامد کردن محیط کشت استفاده می‌شود.
  6. آگاریکاس بایسپورس (Agaricus bidporus): قارچ دکمه‌ای سفید از گروه بازیدومیست ها بیشترین قارچی که در تمام دنیا کشت می‌شود.
  7. اینوکولوم(Inoculum): بخشی از قارچ اعم از بافت، اسپور یا میسلیوم که برای تلقیح به‌کار گرفته می‌شود.
  8. اینوکولیشن(Inoculation) یا تلقیح: انتقال میسلیوم قارچ بر روی محیط کشت.
  9. کشت بافت (Tissue culture): کشت خالص قارچ که از بافت آن تهیه می‌شود.
  10. پتری پلیت (Petri-plate): ظرف شیشه‌ای ته گودی است که برای کشت میکروار ارگانیسم‌ها به‌کار می‌رود.
  11. ژیپسوم(Gypsum): یاسولفات کلسیم که در تهیه اسپان مانع از چسبندگی دانه‌ها و در تهیه کمپوست از چسبیدن اجزای آن
    و متقاعدشدن گاز آمونیاک جلوگیری می‌کند.
  12. ژنتیک منیپولیشن (Genetic manipulation): دست‌ کاری و تغییراتی که در ژن‌ها برای بهتر شدن نژاد قارچ‌ ها انجام می‌گیرد.
  13. ساب کلچر (Subculture): کشت مجدد.
  14. فلوفی میسلیوم (Fluffy myceliu): میسلیومی است با رشد متراکم که باعث تولید استوما بر روی بستر می‌شود.
  15. فومیگنت(Fumignet): استفاده از مواد فرار و گازی برای ضدعفونی کردن
  16. کانتامینیشن(Contamination): آلوده شدن اسپان توسط هرگونه میکروارگانیسم
  17. لایم(Lime): ترکیبات دارای کلسیم و کربنات کلسیم.
  18. مادرکالچر(Mother culture): کشت خالص از سوش اصلی
  19. مدییا(محیط کشت Medium): محیط غذایی تشکیل‌ شده از مواد مورد نیاز رشد میسلیوم قارچ.
  20. هایجین(Hygiene) یا بهداشت: رعایت مسائل بهداشتی
  21. هیبرید(Hybrid یادو رگه): سوشی که از اختلاط دو نژاد به وجود می‌آید.

گردآوری، ترجمه و تحریر از تیم رسانه هاگ
کپی فقط با ذکر منبع مجاز می باشد.

برای آشنایی بیشتر با مفاهیم و اصطلاحات قارچ، دانشنامه هاگ را دنبال کنید.
4.6/5 - (14 امتیاز)

یک دیدگاه

  1. کاملترین مطلبی بود که در مورد بذر قارچ خوندم !
    تشکر فراوان

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا