مسمومیت‌ های قارچی و سندروم ناشی از مصرف

سندروم مسمومیت‌ های قارچی یا سندرم فالویدز عبارت است از مجموعه علائمی که پس از مصرف خوراکی یک قارچ سمی بروز می‌کند. تاکنون سیستم‌های گوناگونی در مطالعه و گروه‌ بندی قارچ‌های سمی ، مسمومیت های قارچی و سندروم ناشی از مصرف آن‌ها ارایه شده است.

در هرکدام از این روش‌های تقسیم‌ بندی، به پاره ای از پارامترهای دخیل در بروز مسمومیت،بیش از سایرین اهمیت داده شده و در واقع انواع مختلف مسمومیت‌ها بر اساس برخی صفات غالب طبقه‌ بندی شده‌اند. از جمله این فاکتورها می‌توان به علایم ناشی از مسمومیت، اندام، ارگان یا بافت آسیب دیده فرد مسموم، وضعیت تاکسونومیکی قارچ عامل، توکسین‌های دخیل در مسمومیت، مدت زمان بروز علایم یا طول دوره نهان مسمومیت و برخی فاکتورهای دیگر اشاره کرد.

اما معمولاً هیچکدام از این روش‌های طبقه‌ بندی، تاکنون به عنوان روش غالب و همه گیر معرفی نشده است. شاید بتوان به موارد زیر به عنوان برخی دلایل این امر اشاره کرد.

علایم ناشی از مسمومیت‌ های قارچی بسیار متنوع بوده و ممکن است، یک اختلال ساده در بخش‌های مختلف دستگاه گوارش مانند شکم درد ، تهوع، اسهال و استفراغ، یا بیحالی شدید، عطش، عدم تولید ادرار یا کاهش آن تا افزایش اندازه کبد، خونریزی در روده و معده، بیقراری، هذیان، اتساع مردمک چشم، انقباض عضلانی، تشنج تونیک و کلونیک، زردی، افزایش تعریق (PERPIRATION). افزایش ترشح غدد بزاقی (salivation)، تحریک ترشح غدد اشکی (Iachrymation)، کاهش فشارخون، اختلالات تنفسی به شکل آسم، گیجی، اختلال در تکلم فرد، برانگیختگی و هیجان شدید، اختلال در بینایی، خستگی، افسردگی، بروز رعشه یا لرزه در اندام‌ها، احساس چنگ شدن و گرفتگی شدید عضلات ، احساس شناورشدن بر سطح یک سیال، یا احساس نیروی فوق العاده، عدم تمرکز و توهم در تشخیص رنگ‌ها، گریه‌های شدید، فریادزدن و بسیاری رفتارهای غیر عادی دیگر، دردهای عضلانی، تغییر رنگ ادرار، احساس درد و گرمای شدید التهاب و سرخی شدید پوست و تورم نقاط مختلف بدن بویژه دست و پا و دسته ای از علایم متنوع و مختلف دیگر باشند.

سلول، بافت، ارگان، اندام و عملکردهای مختلفی در فرد مسموم دچار اختلال می‌گردد.این اختلالات ممکن است شامل تأثیر بر هسته سلول‌های کبدی، کاهش محتوای RNA هسته، ممانعت از عمل RNA-poiymerase B، بازدارندگی از ترجمه DNA در m RNA، افزایش مقادیر انسولین و C-peptide، بروز اختلالاتی در سلول های B پانکراس، تغییر در غشای سلول و تشکیل پلاگ ها، تعییر در جذب خون، اتصال به رسپتورهای عصبی و تحریک مداوم عصب، بازدارندگی در برابر آنزیم آلدیید دهیدروژناز (ALDH) (aldehyde-dehydrogenase) در کبد و ممانعت از اکسیداسیون بیشتر استالدیید در طول تبدیل الکل به استات، اختلال در عملکرد کلیه‌ها، تجزیه عضلات اسکلتی، انسداد و التهاب رگ های خونی همرام با اختلالات عصبی و بسیاری از اختلالات دیگر باشند.

گروه‌ها، جنس‌ها و گونه‌های قارچی که تاکنون به عنوان عوامل مسمومیت شناخته شده اند از فراوانی بالایی برخوردار بوده و وضعیت رده بندی و تاکسونومی این قارچ ها نیز همواره در حال تغییر و تکامل است.

از طرف دیگر هیچ ارتباط خاصی بین نوع مسمومیت و علایم حاصله با گروهای مختلف قارچی وجود نداشته و حتی گونه مختلف برخی جنس ها از جمله جنس Amanita انواع مختلفی از مسمومیت‌ های قارچی را موجب می‌گردند.

قارچ های سمی از نظر ترکیبات سمی یا توکسین‌های عامل بروز مسمومیت نیز از تنوع بسیاری برخوردارند. از جمله: آماتوکسین ها که دارای ساختار bicyclic octapeptidله: آماتوکسین ها که دارای ساختار bicyclic octapeptides با یک پل- sulphoxide indole -m – (R) می باشند.

فالوتوکسین ها که ساختار bicychic heptatapeptides با یک پل indol/thio -ether دارند.

ویروتوکسین ها که هپتاپپتیدهایی با ساختار مونوسیکلیک هستند، ارلاتین با یک ساختار bipyridyl، ژیرومیترین که ترکیبی از N-methyl -N-formylhydrazone با هشت آلدیید است و توکسین های دیگری نظیر موسکارین ها، ایبوتنیک اسید یا پریموسکیمول (premuscimol) که یک موتوهیدرات است، سیلوسیبین، پسیلین، بئوسیستین، نوبئو سیستین، کوپرین، ترکیبات اسیدآکروملیک و دسته ای از سایر توکسین ها.

طول دوره نهان مسمومیت یا فاصله زمانی خوردن قارچ و بروز علایم نیز در موارد مختلف تفاوت‌ هایی نشان می‌دهند. بدین ترتیب که فاصله زمانی ممکن است از چند دقیقه تا چند ماه متفاوت باشد. با درنظر گرفتن موارد فوق، گروه بندی های گوناگونی در مطالعه قارچ های سمی معرفی شده است .

تا پیش از این، غالباً مطالعات در زمینه گروه های مختلف قارچ های سمی، متمرکز بر پایه انواع علایم ایجاد شده و تحت عنوان سندروم های مسمومیت بود. در این طبقه بندی، قارچ‌های سمی در قالب سندروم‌هایی تحت عنوان سندروم فالویدز، سندروم لاتوس، سندروم ژیرومیترا یا مونومتیل هیدرازین، سندروم موسکارین، سندروم پانترینا، سندروم سیلوسیبین، سندروم کوپرینوس، سندروم پاگزیلوس وسندروم اختلالات دستگاه گوارش طبقه بندی می شدند.

اخیراً و بر پایه تقسیم بندی های جدید انجام شده از دو پارامتر طول دوره نهان مسمومیت و ارگان درگیر در مسمومیت بمنظور گروه بندی مسمومیت‌ های قارچی استفاده شده است.

در این مجموعه، به‌ منظور ارایه درک مناسب و روشن از وضعیت گروه های مختلف مسمومیت‌ های قارچی و قارچ‌های سمی ایران، از تلفیقی از آخرین روش تقسیم بندی قارچ های سمی ارائه شده توسط Diaz (2005)  Bresinsky and besl (1990) بر پایه طول دوره نهان مسمومیت و ارگان درگیر، با مفهوم سندروم ها و همچنین وضعیت تاکسونومیکی قارچ عامل استفاده شده است.

بر این اساس گونه‌های مختلف قارچ‌های سمی ایران در چهار گروه بزرگ (عوامل مسمومیت های با بروز سریع علایم، مسمومیت های با بروز کند علایم، مسمومیت با علایم تاخیری و قارچ های که در حالت خام سمی هستند) و 12 سندروم و یا گروه به شرح زیر تقسیم بندی شده اند:

مسمومیت های با بروز سریع علایم

• سندروم موسکارین  (Peripheral cholinergic neurotoxiciy)
• سندروم پانترینا  (Glutaminergc= anticholinergic)
• سندروم سیلوسیبین  (Hallucinogenic)
• سندروم کوپرینوس  (Diculfiram-like poisoning)
• سندروم پاگزیلوس  (Immunohemolytic Syndrome)
• سندروم اختلالات دستگاه گوارش  (Gastrointestinal syndrome)
• سندروم ژیرومیترایا مونومتیل هیدرازین (Epileptogenic Neurotoxicity)

 مسمومیت‌ های با بروز کند علایم

• مسمومیت پروتوپلاستی یا سندورم فالویدز  (Amatoxic Hepatotoxicity)
• سندروم اریتروملالژیا (Erythromelalgia)
• نارسایی حاد کلیوی (Acute renal failure)

مسمومیت‌ های با علایم تأخیری

• سندروم ارلاتوس (Delayed Renal Failure)
• رابدومایولایزیس (Rhabdomyolysis syndrome)

قارچ‌ هایی که در حالت خام سمی هستند

با توجه به اهمیت فراوان قارچ های عامل سندروم فالویدز که شامل دسته‌ای از مهمترین و مرگبارترین گونه های قارچ های سمی در ایران و جهان است به معرفی این گروه پرداخته می‌شود.

علائم مسمومیت‌ های قارچی

مسمومیت بااین گروه از قارچ‌ها معمولاً با یک دروه پنهانی (latent period)  اولیه طولانی آغاز می‌گردد ، که این دوره بین (48) 24-6 ساعت طول می‌کشد . در طول این مدت معمولاً بیمار هیچ علائمی از خود نشان نمی دهد . به‌دنبال پایان یافتن دوره پنهان اولیه، مرحله اختلالات گوارشی آغاز شده و علائم مسمومیت به شکل بیحالی شدید، دردشکم، تهوع مداوم، اسهال شدید، عطش و عدم تولید ادرار ظاهر می‌شوند.

در طول این مدت افزایش دمای بدن و تب بروز نمی‌کند . علائم پس ازحدود 12 تا 24 ساعت و در مواردی تا 5 روز فروکش کرده و بیماری وارد فاز دوم پنهان می‌گردد . فاز دوم پنهان بیماری نیز حدود 12 تا 24 ساعت به‌طول کشیده و با پایان یافتن این مرحله ،علائم مجدداً و با شدت بیشتری ظهور می کنند.

نخستین و مهمترین اختلالات در فاز دوم مسمومیت در کبد بوقوع پیوسته و علائم به‌شرح زیر پدیدار می‌گردند : افزایش اندازه کبد، خونریزی در روده و معده، کاهش میزان ادرار تا قطع کامل ادرار . در این مرحله به‌دنبال صدمات وارده به کبد، کلیه و خونریزی معده و روده، در فاصله 6-4 روز در افراد خردسال و 8-6 روز در بزرگسالان حالت کما و تشنج بروز کرده و بیمار از بین می‌رود. در مراحل پیشرفته از مسمومیت با انجام آزمایش‌هایی بر روی خون افراد مسموم تغییرات قابل توجهی در مقادیر prothrombin time (PT), aspartate aminotransferase (AST)lactate  ehydrogenase  (LDH), urea (BUN)و کراتینین به چشم می‌خورد.

در یک بررسی که بر روی موارد مسمومیت توسط قارچ Amanita phalloides  و مراجعه کنندگان به واحدهای مختلف درمانی در ایالت کالیفرنیای آمریکا انجام شد، نتایج آزمایشگاهی حاصله نشانگر این بود که prothrombin time PT در افراد مسموم به طرز چشمگیری افزایش نشان می‌دهد. در موارد بررسی شده مقدار PT از 7/12 ال 60 ثانیه (میانگین 18ثانیه) ثبت گردید، و این درحالیست که مقدار نرمال در حدود 11 تا 15 ثانیه است . مقدار PT بین بیماران نشان داد از بین تعداد مسمومین مورد مطالعه در موارد دارای PT بالا (32 تا 60)، روش های درمانی به هیچ عنوان مفید واقع نشده و بیماران در نهایت جان خود را از دست دادند . ارزیابی عملکرد سایر آنزیم ها نیز نشانگر تغییرات معنی در موارد مورد بررسی بود. میانگین aspartate amino transferase (AST) در افراد مسموم  U/l 3284 (594 تا 6998 U/l) بود، در حالیکه حدنرمال در مورد AST  0 – 35 U/l است.  این مقدار در مورد alanin aminotransferase (ALT) U/l 4660 (38 تا 7120) ثبت گردید و این در حالیست که مقدار مناسب ALT در افراد سالم U/l تا 350 است (جدول ا) .

بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده ، استفاده از روش سنجش میزان آمانیتین در ادرار (urinary amanitin ) با استفاده از متد ELISA و کیت‌های آمانیتین در موراد مشکوک به مسمومیت فالویدز، از کارآیی بالایی برخوردار است .

فصلنامه قارچ – شماره نهم