نمودار مولی یر چیست؟
نمودار مولی یر، مقدار و دمای هوا در تمام مراحل پرورش مانند تهیه کمپوست (فاز یک و دو) همچنین در تولید و نیز کیفیت و کمیت قارچ نقش بسیار مهم و حیاتی دارد.
هوا از گازهای نیتروژن، اکسیژن، گاز کربنیک و مقداری بخار آب تشکیل شده است. درصد یا مقدار بخار آب بر حسب شرایط محیط و در فصول مختلف تغییر می کند. درک شرایط محیطی در یک اطاق کشت، سعی در تنظیم و کنترل آن برای هر کشتکار کلید اصلی تولید قارچ محسوب می شود. دما، رطوبت و تبخیر مخصوصاً در زمان هوادهی و تشکیل قارچ بسیار اهمیت دارد. با افزایش دما مولکول های هوا باز و حجم آن افزایش می یابد، در نتیجه می تواند رطوبت بیشتری در خود ذخیره کند. با کاهش دما ذرات هوا متراکم می شوند و در نتیجه از ظرفیت آن برای جذب رطوبت کاسته میشود. این تغییرات در هوا قابل رویت نیست به صورت حسینی نیز قابل سنجش نمی باشد. برای سنجش و آگاهی به شرایط اطاق کشت این روضه از کامپیوتر استفاده می شود. این وسیله در کشور ما هنوز نهادینه نشده و امکان استفاده از آن برای اکثر واحدهای پرورش قارچ وجود ندارد. ضمناً باید این نکته را در نظر داشت که کامپیوتر به خودی خود تصمیم گیرنده نیست بلکه بر حسب برنامه‌ای که برای آن طراحی می شود بر اساس داده‌هایی که به آن می دهند واکنش نشان میدهد. برای اندازه گیری تمام فاکتورهای مورد نیاز وسیله ساده‌ای بر در دست است که حتی با وجود کامپیوتر می توان آن را به کار گرفت. با استفاده از دستگاه و نمودار مولی یر (Mollier) می توان این تغییرات را اندازه گرفت. نمودارمولی یر یک جدول گرافیکی است که رابطه دمای هوا، رطوبت و نیز انتالپی (Enthalpy) یا انرژی که به صورت حرارت آزاد می شود یا به عبارت بهتر تبخیر را نشان میدهد. دستگاه مولی یر تشکیل شده از دو دماسنج که یکی برای اندازه گیری دمای خشک و دیگری برای اندازه گیری دمای تر بر روی یک صفحه یا ورقه چوبی یا فلزی تعبیه شده است. برای اندازه گیری دمای تر، انتهای دماسنج را به یک فیتیله نخی متصل کرده وارد ظرف حاوی آب قرار می دهیم.
با قرار دادن این دستگاه در اطاق کشت دمای خشک و تر را می توان اندازه گیری نمود. تفاضل یا اختلاف دمای خشک و تر در جدول، درصد رطوبت نسبی را مشخص می کنند. برای مثال اگر دمای خشک و تر برابر باشد و برای نمونه ۱۸ درجه باشد رطوبت نسبی اطاق 100 درصد است. اگر اختلاف ۲ درجه باشد جدول عدد ۸۲ در صد را نشان می دهد. با ترسیم دمای خشک و طرح در نمودار مولی یر می‌توان به رطوبت مطلق یعنی مقدار رطوبت موجود در هوا (گرم/ کیلوگرم) و مقدار گرمای آزاد شده یا تبخیر در محیط بر حسب کیلو ژول اندازه گیری نمود. بر روی نمودار یا جدول مولی یر خطوط آبی دمای خشک، قرمز دمای تر، نارنجی رطوبت مطلق و سبز گرما یا انرژی آزاد شده یا تبخیر را نشان می‌دهند.
در فصل زمستان با وجود بارش باران و برف، به علت سرما رطوبت موجود در هوا کم است در حالیکه در فصول بهار و پاییز در همین شرایط و با وجود بارش باران، علت گرم شدن هوا مقدار رطوبت هوا به مراتب بیشتر است. برای درک بهتر یک اسفنج را در نظر بگیرید و فرض کنید هوا به صورت یک اسفنج است و اسفنج حاوی رطوبت می باشد. حال اگر اسفنج متراکم یا فشرده شود (مانند شرایط در زمستان) رطوبت از آن خارج می شود. مجددا اگر اسفنج به حالت اول برگردد می تواند آب را جذب نماید. همچنین هوادارای انرژی یا گرما است. این انرژی یا حرارت را با کیلو ژول در هر کیلوگرم محاسبه می کنند. برای مثال بدن انسان در دمای بالا عرق می کند. پس گرمای هوا باعث شده است تا بدن ما عرق کند. در ضمن مقدار عرق کردن بدن بستگی به رطوبت هوا دارد. برای مثال چرا در دمای ۲۵ درجه و رطوبت ۹۰ درصد احساس گرما بیش از دمای ۳۰ درجه با رطوبت ۳۰ درصد است؟ جواب سوال این است که در رطوبت ۹۰ درصد، رطوبت هوا نزدیک به اشباع است است و تبخیر بسیار کم صورت می گیرد و در نتیجه گرمای بیشتری احساس می شود. در دمای بالا و رطوبت کم با عرق کردن و تبخیر، بدن خنک میشود. مقدار گرما با انرژی در دمای ۲۵ درجه و رطوبت ۹۰ درصد ۷۱ کیلو ژول بر کیلوگرم است. درصورتیکه گرمای در دمای ۳۰ درجه با رطوبت ۳۰ درصد برابر ۵۱ کیلو ژول بر کیلوگرم می باشد و این اختلاف ۲۰ کیلو ژول بر کیلوگرم همان انرژی یا گرما که در هوای مرطوب وجود دارد و باعث گرما می شود.
تشکیل فلس و یا لکه های باکتریایی رابطه مستقیم با رطوبت مطلق هوا و گرمای آزاد شده یا به عبارت دیگر تبخیر سطحی دارد. تشکیل فلس بر روی کلاهک قارچ بیشتر در فصل زمستان اتفاق می افتد که دمای خارج بسیار کم و در نتیجه مقدار رطوبت هوا نیز کم است است. با این حال حتی اگر رطوبت نسبی درداخل اطاق 100 در صد باشد باز هم فلس تشکیل می شود. کاهش رطوبت مطلق و افزایش تبخیر زیاد از سطح قارچ باعث فلسی شدن قارچ و برعکس زیاد بودن رطوبت مطلق در هوا و تبخیر کم از سطح قارچ باعث افزایش رطوبت بر سطح قارچ و ایجاد بیماری باکتریایی می شود. برای مثال در فصل زمستان که هوا سرد و یخبندان است به فرض دمای هوا صفر و رطوبت داخل یا رطوبت نسبی 100 درصد باشد، رطوبت مطلق طبق جدول مولی یر 3/8 گرم در کیلوگرم هوا است. وقتی این هوا به سرعت گرم شود باعث می شود تا رطوبت نسبی به شدت کاهش پیدا کند. وقتی این هوا به داخل اطاق کشت وارد شود باعث تبخیر زیاد از سطح بستر و قارچ می گردد سطح خارجی قارچ خشک و فلسی می شود. بیماری باکتریایی در فصول گرم و مرطوب اتفاق می افتد وقتی که رطوبت هوا با مطلق زیاد و به فرض ۱۶ گرم بر کیلوگرم و دمای هوا ۲۳ درجه رطوبت نسبی 90 درصد ورود هوا با رطوبت زیاد به داخل اطاق مانع تبخیر از بستر و سطح قارچ می شود. تجمع رطوبت بر روی سطح قارچ تکثیر باکتری ها و بیماری لکه باکتریایی را به دنبال دارد برای آشنایی بیشتر با نمودار مولی یر با استفاده از اعداد داده شده در جدول 1 خطوط را بر روی نمودار ترسیم نمایید تا بیشتر به شرایط مختلف پی ببرید.
جدول 1 – از اعداد جدول برای ترسیم خطوط در نمودار مولی یر استفاده کنید
| دمای خشک | دمای تر | رطوبت نسبی | گرما | رطوبت مطلق |
| 18 | 5/16 | 85 | 46 | 11 |
| 20 | 9/18 | 91 | 54 | 3/13 |
| 13 | 6/5 | 30 | 20 | 8/2 |
| 25 | 5/19 | 60 | 56 | 9/11 |
| 3/7 | 56 | 80 | 20 | 5 |
| 30 | 8/23 | 61 | 72 | 2/16 |
کتاب کشت و پرورش قارچ خوراکی- فصل 12
