کلش گندم و صنعت قارچ

سال ۱۴۰۰ در حالی آغاز شد که با خود چالش‌هایی از وخامت بازار سال 99، تعطیلات نوروزی را به همراه آورد و بلافاصله پس‌ازآن نیز التهاب بازار به دلیل ایام مبارک ماه رمضان و انتخابات ۱۴۰۰ ریاست جمهوری از یک سو و از سوی دیگر افزایش تدریجی قیمت‌های نهاده‌های تولید سبب شده تا عرصه بر تولیدکنندگان و فعالان صنعت قارچ تنگ‌تر و تنگ‌تر شود ولی ضربه اثرگذارتر، قیمت کلش گندم در شروع فصل خرید بود.

قیمت کلش گندم در شروع فصل خرید و در ادامه رشد دنباله دار در قیمت آن بود که سبب ایجاد شرایط انفعالی خاصی در صنعت و بلاتکلیفی برای  تمامی فعالان آن از تولید کنندگان کمپوست، قارچ و فعالان بازار و از سوی دیگر به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی در جامعه که متأثر از شیوع بیماری کرونا و سوء مدیریت‌های کلان در کنترل شرایط اقتصادی نامطلوب جامعه توسط مسئولین ذی‌ربط، توان اقتصادی آحاد جامعه را تضعیف نموده که نتیجه آن کاهش اشتیاق و تقاضا در بازارفروش محصولات قارچی شده است که در آخر سبب افزایش دغدغه‌های فعالان صنعت شد.

بنابراین در طول ۲ ماه گذشته شرایط نابسامان صنعت به مراتب حادتر و بحرانی‌تر از سال قبل شد به شکلی که واحدهای تولید کمپوست و پرورش قارچ  به کاهش تولید روی آورده و حتی برخی از مزارع پرورش از ادامه فعالیت کناره گرفتند تا شاید در آینده شرایط بهتری برای ادامه فعالیت مهیا شود.

در این میان گروهی از فعالان صنعت، بیشترین عامل تأثیر گذار بر بحران‌های موجود را افزایش غیر مترقبه قیمت کمپوست و تأثیر آن بر قیمت تمام شده قارچ می‌دانند که با افزایش قیمت فروش قارچ و کاهش تقاضا از سوی مشتریان روبرو شده است.در این مقاله تلاش شده است تا با جمع آوری آمار و استناد به منابع موثق،صحت و سقم موضوع و اثرات حقیقی افزایش قیمت کلش گندم بر قیمت‌های کمپوست، قارچ  و همچنین کاهش تقاضا را بررسی نماییم.

بر اساس شواهد و گزارش‌ها منابع مختلف،  سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در ۶ میلیون هکتار اراضی تولید گندم (۲ میلیون هکتار آبی و الباقی دیم) با کاهش بارندگی حدود ۴۳% در مقایسه با سال گذشته مواجه بوده‌ایم و علیرغم اینکه در این سال زراعی حدود 6/7% به سطح زیر کشت گندم آبی و 6/1% به سطح زیر کشت گندم دیم اضافه شده است، تولید گندم از 13/6میلیون تن در سال زراعی ۱۳۹۹-۸۸ حداکثر به ۱۲ میلیون تن در سال زراعی جاری خواهد رسید که البته این پیش بینی فروردین ماه سال جاری کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی بوده که بر اساس آثار و علائم موجود، این پیش بینی قطعاً با واقعیت فاصله زیادی خواهد داشت.

سال زراعی ۹۹-۹۸ با تولید 13/6 میلیون تن تقریباً کشور را از واردات گندم بی نیاز کرده بود ولی باز به دلایل ناشناخته، واردات قابل توجهی از گندم به کشور صورت گرفت. برای امسال آمارها و پیش بینی‌های گوناگونی از واردات گندم  ( از ۵ تا ۱۰ میلیون تن) توسط مسئولین بخش‌های مختلف به دلیل خشکسالی و نامناسب بودن نرخ خرید تضمینی گندم توسط دولت ارائه شده است.  

بدیهی است با کاهش در میزان تولید گندم به دلیل خشکسالی، تولید کمی و کیفی کلش گندم نیز دچار افت قابل ملاحظه‌ای خواهد شد  که شرایط کنونی بازار و تأمین کلش،  صحت موضوع را تأیید کرده و به‌واسطه این افت تولید در کلش،  صنایع وابسته نظیر دامپروری ها و صنعت قارچ و به طبع آن شرایط معیشتی جامعه دچار فراز و نشیب سختی خواهد شد. ولی دانستن این موضوع خارج از لطف نیست که در گندم آبی بر اساس شرایط اقلیمی و تأمین آب مورد نیاز زراعت، میزان تولید کلش آن  دچار نوسان اندکی به شرح ذیل خواهد شد:

۱ – مزرعه گندم آبی در شرایط بهره مندی از آب کافی و کامل  بدون تنش با عملکرد بالای ۶ تن در  هکتار به ازای تولید هر کیلو  دانه، 0/8  کیلوگرم تولید کاه خواهد داشت.

۲ – مزرعه گندم آبی در شرایط آبیاری نا کافی و درحالت تنش  آبی با عملکرد ۴ تا ۶ تن در هکتار به ازای تولید هر کیلو دانه، ۱  کیلوگرم تولید کاه خواهد داشت.

۳ -مزرعه گندم آبی در شرایط  نامطلوب با  تنش آبی  با عملکرد  زیر ۴ تن درهکتار به ازای تولید هر کیلو دانه،  ۱/۱ کیلوگرم تولید کاه خواهد داشت.

نمودار زیر وضعیت قیمت کلش را از ابتدای اردیبهشت ماه تا ۲۰ تیرماه در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ ترسیم و مقایسه نموده است که برای اهل فن، قطعاً حامل نکات بسیاری است. آنچه که از نمودار بر می‌آید این است که در سال ۱۳۹۹ ضمن آرامش معنی دار در بازار خرید و فروش کلش، دارای میانگین فروشی در حدود ۱۵۳۸۷ ریال بوده است درحالی‌که در سال ۱۴۰۰ ضمن آشفتگی فراوان در قیمت‌ها، این میانگین تا به امروز ۲۷۹۵۱ ریال اعلام شده است. این آشفتگی در قیمت‌ها را شاید به درستی نتوان آسیب شناسی و بررسی کرد ولی قطعاً حضور و فعالیت دلالان در این میان و البته کاهش محسوس در تولید گندم و کلش آن به دلیل خشکسالی بران اثر بسیاری داشته است.

لازم به ذکر است که در سال زراعی 99-98 از حدود 7میلیون و 200هزار تن کلش آبی تولیدی کشور، سهم و نیاز  صنعت قارچ حدود 350هزار تن بوده است. حال در سال زراعی جاری با در نظر گرفتن 50% افت در تولید گندم آبی به دلیل خشکسالی، میزان کلش تولیدی 4میلیون و 500هزار تن و معادل 2میلیون و 700هزار تن کاهش در تولید کلش حادث خواهد شد.

 نمودار شماره دو نشان دهنده تغییرات قیمت از ابتدای اردیبهشت ماه سال جاری تا 1400/4/19 است. 

 جداول زیر نیز منابع قیمت کلش در ابتدای این دوره یعنی اول اردیبهشت و نوزده تیرماه را معرفی کرده است.

نمودارهای فوق حاکی از آن است که در طی سال های متوالی، رشد مداوم در قیمت کلش وجود داشته است و نکته قابل توجه در این میان تاثیرات این افزایش قیمت  بر قیمت تمام شده محصول کمپوست و قارچ و قیمت نهایی فروش  آنها است.

در جدول زیر اثرات این افزایش قیمت بر قیمت های نهایی کمپوست و قارچ با تفکیک سال گردآوری شده است.

*. از آنجا که در سال‌های اخیر تعداد دفعات افزایش قیمت در سال کمپوست بیش از یک بار بوده است، در این ستون تنها میانگین قیمت‌ها لحاظ شده است.

**. قیمت فروش قارچ بر اساس قیمت تابلو و میانگین قیمت فله یک لحاظ شده است.

جدول فوق آمار و ارقام زیادی برای توجه و دقت در روند افزایش قیمت‌ها در ۴ سال گذشته صنعت دارد و شاید در نگاه اول میزان رشد قیمت در کمپوست و قارچ تقریباً برابر به نظر برسد (متوسط رشد قیمت کمپوست در  ۴ سال ۶۳% و در قیمت قارچ ۶۵%) ولی دارای نکات قابل ذکر فراوانی است.

•  اولین نکته قابل توجه در این بخش عدم ثبات قیمت قارچ در طول یک سال به دلیل تعطیلات و مناسبت‌های فراوان در کشور است در حالی که تمام هزینه‌های تولید نه تنها ثابت نبوده بلکه در موارد زیادی روند صعودی نیز داشته‌اند.
• دومین نکته قابل توجه که باید در این بخش به آن اشاره کرد، عدم ثبات در کیفیت کمپوست تولیدی، کاهش راندمان تولید کمی و کیفی آن و عدم پذیرش مسئولیت آن در اکثریت گزارشات کمپوست نامرغوب به کمپوست سازان عزیز در طول سال است که در موارد زیادی باعث دلخوری و ضررهای مادی زیادی به پرورش دهندگان قارچ شده است.

خوشبختانه تمامی واحدها تولید کننده کمپوست در سال های اخیر به نوعی به روز رسانی یا تازه ساخته شده است در حالی که اکثریت واحدهای پرورش کشور به دلایل گوناگون این نو سازی را نداشته و طبیعتا راندمان تولید و استفاده بهینه از تاسیسات، سازه و مواد اولیه در قیاس با واحدهای کمپوست سازی پایین تر است.

فعالیت ها و تصمیم گیریها در اکثریت مزارع پرورش متاسفانه کماکان توسط نیروی انسانی با شرایط متغییر روحی و روانی ایشان انجام می شود. این درحالی است که وابستگی واحدهای ساخت کمپوست به نیروی انسانی به مراتب کمتر شده است.این موضوع دلیلی بر اجبار در نوسازی مزارع پرورش قارچ کشور است.

قابل توجه است که کمپوست سازان محترم تمام محصول خود را با قیمت ثابت و معین از واحد تولید قارچ دریافت می کند در حالی که در یک مزرعه پرورش قارچ انواع محصول درجه یک، درجه دو، درجه سه و با قیمت های متنوع تولید می شود که سبب کاهش در میانگین فروش محصول سالیانه در مزارع می شود. البته تولید محصول با کیفیت ممتاز و با بالاترین قیمت در این مزارع به دلایل تاسیساتی، سازه ای، کیفیت مواد اولیه مصرفی، سطح دانش فنی تولید و سطوح فرهنگی پرسنل شاغل کار بسیار پر چالشی خواهد بود.

در خصوص کاهش تقاضای قارچ باید گفت علیرغم اینکه افزایش قیمت قارچ در بازارمصرف در قیاس با سایر مایحتاج مردم، از رشد قیمتی کمتری در این سال ها برخوردار بوده است، ولی واقعیت غیر قابل انکار این است که صنعت قارچ پس از گذشت حدود چهار دهه فعالیت گسترده و موفق در بخش تولید کمی و کیفی صنعت که منجربه کسب رتبه هشت در بین کشورهای تولید کننده قارچ جهان شده است،  به دلایل متعددی از جمله عدم تبلیغات موثر از سوی متولیان صنعت در جهت افزایش آگاهی مردم از مزایا و ارزش های غذایی ودرمانی قارچ، نگاه متفاوت دولت مردان دوره های پیشین به قارچ به عنوان محصولی تجملاتی و…   قارچ در نزد مصرف کنندگان به ماده غذایی تبدیل شده است که نیاز به مصرف آن جدی انگاشته نمی شود و در هر تلاطم اقتصادی خانواده اولین عنصری است که حذف می شود، چه در قالب صرف غذا در رستوران ها و فست فودها و چه در طبخ غذاهای خانگی.

 نکته جالب دیگر در خصوص نرخ خرید کلش به‌عنوان ضایعات بخش کشاورزی این است که نرخ خرید تضمینی گندم سال جاری ۵۰۰۰ تومان به ازای هر کیلو اعلام شده است و از آنجا که هر کیلو گندم آبی در حدود ۸۰۰ گرم کلش تولید می‌کند و با در نظر گرفتن نرخ هر کیلو کلش در مورخ ۱۴۰۰/۴/۱۹ (۳۵۱۲۵ ریال) خواهیم دید بدون هیچ منطق و ادله اقتصادی کلش با قیمت  حدود ۸۷% قیمت تضمینی هر کیلو گندم در حال معامله است که جزء موضوعات شگفت انگیز در عرصه اقتصاد کشور محسوب می‌شود. در چنین شرایطی است که فعالیت‌های نا ثوابی چون قاچاق، صادرات یا حضور اثر گذار واسطه‌ها و دلالان در عرصه خرید و فروش کلش، شرایط بازار را بغرنج‌تر خواهد کرد.

 بنابراین باید پذیرفت افزایش بی رویه در قیمت مواد اولیه نظیر کلش گندم به دلیل کاملاً اختصاصی و ویژه در صنعت، سبب کاهش میزان فروش قارچ و به تبع آن کاهش در میزان خرید کمپوست شده است که در این صورت تمام زنجیره فعال در صنعت از این افزایش قیمت متضرر یا آسیب خواهند دید. برای رفع این معضل بزرگ که قطعاً در سالیان آتی با شدت بیشتری تکرار خواهد شد، نیاز به راه حل‌های ویژه و برنامه ریزی شده بر اساس خرد جمعی است ولی به نظر نویسنده راه حل موقت برای این مقطع از تاریخ صنعت با هدف جلوگیری از ضررهای سنگین‌تر به فعالان در صنعت، کاهش در تولید و همچنین کاهش در توقع از سود حاصل از فعالیت تولید کمپوست سازان، تولید کنندگان خاک پوششی، بذر و البته قارچ در این ایام سخت است. 

 در خاتمه باید افزود، نکات بی‌شمار و ناگفته‌های فراوان در دالان‌های پر پیچ‌وخم صنعت وجود دارد. در این مقاله سعی شده است روشی از مطرح شدن مشکلات به گونه‌ای متفاوت و مبتنی بر آمار و اسناد موثق پایه گذاری شود. قطعاً تمامی فعالان صنعت در باب مقاله ارائه شده و موضوعات مشابه دیگر دارای نقطه نظرات منطقی و علمی هستند که با آغوش باز از ایشان و مقالات پربارشان برای انتشار در این سایت و با نام نویسنده آن استقبال می‌شود.

قلم سردبیر مجید نادری

منابع:

• واردات گندم فقط برای تنظیم بازار است. اقتصاد انلاین
• چرا کشور به واردات 10 میلیون تن گندم نیاز دارد.خبرگزاری پانا
• پیش بینی 12 میلیون تن گندم. خبرنبا
• ITPNews
• نسبت تولید کاه به دانه در گندم و جو. بیر شاخه گول
• قیمت خرید تضمینی هر کیلو گندم ۵ هزار تومان شد. خبر گزاری جمهوری اسلامی