بیماری مایکاگون یا حباب تر چیست؟

بیماری مایکاگون یا حباب تر (Wet Bubble) چیست؟ بیماری شایع در پرورش قارچ است که از نوعی قارچ میکروسکوپی با نام علمی Mycogone perniciosa ایجاد می‌شود.

بیماری مایکاگون که بنام سنتی “حباب تر” (Wet Bubble) شناخته میشود، در اثر آلودگی با یک قارچ میکروسکوپی بیماری‌زا به‌وجود می‌آید. گونه Mycogone rosea که موجب ایجاد این بیماری می‌شود، در طبیعت خیلی گسترش نیافته و این بیماری عموماً خسارت عمده‌ای ایجاد نمی‌کند. مشکل زمانی حاد می‌شود که در فلش‌های اولیه، آلودگی ظاهر شود و نسبت به کنترل و پاکسازی آن اقدام نشود.

علائم بیماری حباب تر (Wet Bubble)

عامل مایکاگون قارچی بیماری‌زاست که اسپورهای آن توسط انسان، حشرات، آب آبیاری و هرگونه عامل خارجی انتشار می‌یابد. اسپورهای مایکاگون هیف‌های قارچ دکمه‌ای را آلوده نموده و در مراحل بعدی اندام بارده را تغییر شکل می‌دهد. سپس قطرات قرمز متمایل به قهوه‌ای از خود ترشح می‌نماید که دلیل نامگذاری این بیماری یعنی “حباب تر” میباشد.

مشخص‌ترین علائم بیماری، ایجاد بافت قارچی متمایز نشده و بدشکل است که در ابتدا سفید و کرکی بوده اما پس از مدتی قهوه‌ای و پوسیده می‌شود. مشخصه این بیماری نشانه‌هایی است که روی قارچ خوراکی ایجاد می‌شود. سپس قطرات کوچک کهربایی یا قهوه‌ای تیره روی سطح بافت ناهنجاری، به ویژه در شرایط رطوبت بالا ایجاد می شود. نام حباب تر نیز از همین جا آمده است.

علاوه بر علامت اعوجاج روی کلاهک قارچ، لکه‌های سفید کرکی کوچکی از میسلیوم ممکن است در سطح پوشش ظاهر شوند که بخشی از عفونت یک قارچ در حال رشد در زیر سطح خاک پوششی است.

درگذشته، به این حباب‌ها “توده‌های گرد” گفته می‌شد. این حباب‌ها اغلب خیلی بزرگ هستند و قطر آنها حتی به 10 سانتیمتر و بیشتر هم می‌رسد. (یعنی بزرگتر از کلاهک قارچ!)

این حباب درنتیجه آلودگی در مراحل بسیار اولیه رشد قارچ ایجاد می‌شوند و مانع از تمایز طبیعی بافت‌های ساقه، کلاهک و تیغه‌ها می‌شوند. رشد اندام باردهی بیمار به‌صورت غیرقابل کنترل بوده و بافت‌هایی بدشکل در قارچ ایجاد می‌شوند.

گاهی اوقات متمایز شدن بافت قارچ و کلاهک قارچ به‌ ندرت امکان پذیر است و ممکن است علائم برآمدگی‌‌های زگیل مانند، روی سطح آن ایجاد شود. از زمان آلوده شدن تا ظاهر شدن علائم بدشکلی، ممکن است 10 الی 14 روز طول بکشد.

در شرایط رطوبت نسبی بالا، قطرات کوچک کهربایی تا قهوه‌ای تیره‌رنگ مایع نیز روی سطح بافت‌های متمایز نشده ظاهر می‌شود. درصورتیکه برش طولی از کلاهک گرفته شود بافت‌های آلوده معمولاً تیره بوده و آبکی هستند.

به دلیل پوسیدگی آبکی، تولید قطرات کهربایی‌ رنگ و همچنین شکل قارچ‌های بیمار، نام حباب‌تر برای این بیماری انتخاب‌ شده
است.

در شرایط رطوبت نسبی پایین، توده‌‌های بدشکل خشک باقی‌ می‌مانند و ممکن است با علائم بیماری حباب خشک که توسط قارچ Verticillium fungicola ایجاد می‌شود اشتباه گرفته شود. اما باید در نظر داشت که توده‌های بدشکل در بیماری حباب‌ تر بزرگتر هستند.

چگونگی گسترش بیماری مایکاگون

قارچ M.perniciosa علاوه بر بدشکلی ممکن است با آلوده سازی قارچ‌های در حال رشد در زیر سطح خاک‌پوششی، لکه‌های میسلیومی سفیدرنگ و کرکی را روی سطح خاک‌پوششی تولید کند. قارچ عامل بیماری حباب مرطوب (مایکوگون) دو نوع هاگ تولید می کند: یک هاگ کوچک شکننده با عمر کوتاه و یک کلامیدوسپور بزرگتر و با عمر طولانی تر.

این میسلیوم سفید معمولاً از میسلیوم قارچ خوراکی قابل‌ تشخیص است و باگذشت زمان، قهوه‌ای می‌شود.

زمانی که قارچ‌های متمایز شده موردحمله قرار می‌گیرند ساقه قارچ کلونیزه و نوار قهوه‌ای ‌رنگی به سمت کلاهک ایجاد و یک بخش سفید یا حالتی شبیه تکه‌هایی از کیک در قسمت تیغه‌های کلونیزه شده توسط قارچ بیماریزا تشکیل می‌شود. تیغه‌ها کوتاه مانده و همچنین با میسلیوم سفید بیماریزا که از میسلیوم‌های قارچ خوراکی متمایز هستند ،پوشیده می‌شود.

گاهی تنها بخش پایین ساقه ممکن است آلوده شود. درون ساقه‌های مبتلا، قهوه‌ای‌رنگ بوده و در نهایت روی آن میسلیوم سفید پنبه‌ای مربوط به قارچ بیماریزا رشد می‌کند. اگر قسمت‌های پایین ساقه که آلوده هستند پس از قارچ چینی، روی بستر کشت باقی بمانند می‌توانند به‌ عنوان منبع مهمی از بیماری و آلودگی عمل کنند.

این قارچ بیماریزا در طبیعت، قادر به ایجاد لکه روی سطح کلاهک قارچ خوراکی است اما در کشت صنعتی قارچ، این مورد کمتر دیده‌ شده است.

در صورت عدم درمان و کنترل این بیماری، حباب‌های مرطوب توده‌هایی از هاگ‌های کوچک با عمر کوتاه و سپس کلامیدوسپورهای بزرگ‌تر با طول عمر زیاد تولید می‌کنند. هر دو نوع این هاگ‌ها در هنگام آبیاری روی سطوح اطراف پخش میشوند. حتی میتوانند با آب اضافی حاصل از آبیاری به بیرون سالن رفته و در اطراف مزرعه با کفش یا باد پخش شوند.

منابع انتقال بیماری مایکوگون

بر اساس نتایج تحقیقات و بررسی منابع علمی، منابع انتقال اسپورها و میسلیوم قارچ مخرب مایکوگون عبارتند از:

• خاک‌ پوششی
• کارگران سالن پرورش
• کمپوست
• واحدهای آلوده مجاور
• حیوانات، پرندگان و حشرات

معمولا کمپوست بدلیل پاستوریزه شدن، حاوی این آلودگی نیست؛ پس ابتدا در رابطه انتقال از طریق خاک‌ پوششی صحبت می‌کنیم. بطورکلی خاک پوششی آلوده منبع اصلی این پاتوژن است. غالباً اسپورها و یا میسلیوم این قارچ بیماری‌زا با خاک‌ پوششی به مزرعه شما وارد می‌شوند.

این بیماری توسط اسپور و میسلیوم گسترش می یابد. اسپورها ممکن است روی سطوح کف و دیواره های سالن زنده بمانند و از این طریق محصولات را آلوده کنند. هنگامی که عامل بیماری زا دقسمتی از محصول را آلوده کرد، راه اصلی انتشار از طریق پاشش آب و خروج آب اضافی از بستر است. همچنین قارچ چین‌ها نیز ممکن است پاتوژن را با دست‌ها، ابزارها، کارتن‌ها و لباس‌ها پخش کنند.

بر خلاف حباب خشک، هاگ های بیماری مایکاگون چسبناک نیستند. بنابراین احتمال آنکه توسط مگس ها پخش شود بسیار پایین است. اما این دلیلی برای مبارزه نکردن با مگس ها نیست!

چگونه ممکن است خاک‌ پوششی خریداری‌ شده حامل آلودگی مایکوگون باشد؟

اگر در ترکیب خاکی که می‌خرید، کمپوست مصرف‌شده وجود داشته باشد (خیلی از شرکت‌های تولیدکننده قارچ، خاک‌پوششی خود را از ترکیبی از کمپوست مصرف‌ شده و خاک پیت خارجی تهیه می‌کنند، و همین ترکیب را پس از پاستوریزاسیون می‌فروشند)، و همینطور سالن‌های شرکتی که خاک را به شما می‌فروشد، آلوده به مایکوگون باشد و خاک‌ پوششی به خوبی پاستوریزه نشود، می‌تواند از طریق این خاک‌ پوششی خریداری‌ شده به سالن‌های کشت شما منتقل شود. چون در کمپوست مصرف‌شده این شرکت اندام‌های تکثیری آن وجود دارد.

دکتر محمد فارسی معتقد است، بزرگ‌ ترین عامل انتقال مایکوگون به واحدهای جدید در ایران، از طریق مذکور است. حتی اگر شرکت خاک را خوب پاستوریزه کند، بازهم اسپورهای  موجود در فضای آن شرکت روی کیسه‌ های خاک می‌نشینند و همراه کیسه‌های خاک، مهمان مزرعه شما می‌شوند.

آیا خاک‌های پیت ایرانی که از آبرفت‌ها و باتلاق‌ها استخراج می‌شود، می‌تواند آلوده به مایکوگون باشد؟

جواب بلی است. خاک‌های پیت ایرانی هم به‌صورت طبیعی ممکن است آلوده به مایکوگون باشند. به‌هرحال در طبیعت هر جا قارچ دکمه‌ای می‌روید، مایکوگون هم به‌عنوان یک پارازیت وجود دارد.

اما فراوانی و تراکم آن نسبت به مزارع قارچ آلوده به مایکوگون، کمتر است. این خاک هم اگر قبل از بسته‌بندی پاستوریزه نشود، می‌تواند منبع آلودگی باشد.

نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد کنترل بیماری از زمان طراحی واحد در مهندسی کارخانه می‌بایست آغاز گردد و در حین اجرا و ساخت، نکات لازم اعمال گردد.

درنهایت با اعمال نکات توصیه‌شده اگر قارچ‌ها در سالن پرورش قارچ به این بیماری دچار شوند بهره‌برداری با پتانسیل بسیار پایین امکان‌پذیر است.

در واحدهای ساخته‌شده نیز می‌توان با اندکی تغییر به این مهم دست‌یافت. ضمن آنکه نکات موردنیاز در حین آلودگی کاملاً مشخص گردیده و نحوه عمل مؤثر و کاربردی جهت کنترل ارائه می‌گردد. بر اساس نتایج این تحقیقات، کنترل بیماری با هزینه کم و اثرات جانبی بسیار پایین امکان‌پذیر است.

روش‌های کنترل و درمان بیماری مایکاگون یا حباب تر

این بیماری در کمپوست تأثیر گذار نیست و یک بیماری خاک محسوب می‌گردد. (به شرط اینکه کمپوست تازه باشد)

یکی از مهم‌ترین ابزار کنترل بیماری، حذف منبع اولیه بیماری است. خاک‌پوششی می‌تواند به‌ عنوان یک منبع اولیه آلودگی مطرح باشد و اطمینان از تمیز بودن و ذخیره آن در بخشی از مزرعه که در معرض آلودگی نیست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اطمینان از اینکه خاک پوششی در مکانی انبار شود که امکان آلودگی آن توسط زباله‌ها و گرد و غبار سالن‌های رشد به حداقل برسد، ضروری است.

اگر از آلوده نبودن خاک‌ پوششی خریداری‌ شده مطمئن نیستید، خودتان باید خاک‌ پوششی را قبل از استفاده، حتماً پاستوریزه کنید. خاک‌ پوششی که آلوده است یا مشکوک به آلودگی میباشد، باید با گرما تیمار و پاستوریزه شود.

جلوگیری از گسترش حباب مرطوب

زمانی که عامل بیماری محصول قارچ را آلوده کرده باشد، باید از گسترش بیماری جلوگیری شود تا انتشار به حداقل برسد.

در ابتدا تمام قارچ های آسیب دیده باید با دقت حذف شوند. پوشاندن قارچ های آسیب دیده با یک گلدان یا کاسه بصورت برعکس اولین مرحله میباشد. همچنین از الکل یا نمک در اطراف قارچ های آلوده و حذف شده باید استفاده شود. به اینصورت که اطراف همه قارچ‌ های آلوده‌ شده باید با نمک پوشیده شوند. حباب‌های خیلی بزرگ می‌تواند با استفاده از یک کیسه پلاستیکی، دستمال‌کاغذی یا دستکش پلاستیکی برداشته و حذف شوند.
کیسه‌ها و دستکش‌ها بعد از حذف قسمت‌های آلوده، باید به پشت برگردانده شوند و درب آن بسته و سریعا دور انداخته شود.

همه قارچ‌های بیمار باید قبل از آبیاری و برداشت محصول جمع‌آوری و حذف شوند. از آنجایی که آب یکی از مهم ترین روش‌های پخش بیماری است، این کار باید تنها پس از حذف تمام قارچ های بیمار انجام شود.

اگر از گلدان های پلاستیکی برای به حداقل رساندن انتشار استفاده می شود، ضروری است که گلدان ها را به خوبی به داخل کمپوست فشار دهید (ترجیحاً تا سطح پاینی بلوک کمپوست پایین رود)، در غیر این صورت تخلیه آب اضافی، ممکن است هاگ‌های پاتوژن را پراکنده کند.

اگر بعد از پاکسازی و آبیاری باز علائم حباب‌ تر، لکه‌ها و قارچ‌های بدشکل را ببینید که در یک منطقه گسترش می‌یابند، به این معنی است که کارتان را درست انجام نداده‌اید  و عفونت گسترش یافته است.

اگر این اتفاق افتاد، مراحل مشابه را دوباره تکرار نمایید یا برای اطمینان بیشتر ناحیه آلوده را از سالن جداسازی کید.

• منطقه را مانند قبل با دستمال و نمک بپوشانید و بلوک آلوده را از سالن خارج نمایید.
• در صورت بردن به محل دیگر، آبیاری آن را متوقف کنید.
• رویه های بهداشتی خود را مرور کنید و مطمئن شوید که آنها در سالن کشت رعایت می شوند.

روشی ایمن جمع آوری قارچ های مبتلا به مایکاگون

وجود آلودگی در مزارع قارچ امری اجتناب‌ناپذیر است.میزان آلودگی را با رعایت نکات بهداشتی می‌توان به کمترین میزان ممکن رساند، اما به صفر رساندن آن تقریباً  غیرممکن بنظر می‌رسد.

بنابراین ‌بایستی بهترین روش کنترل و جمع‌آوری آلودگی را شناخت تا در صورت رؤیت به بهترین و امن‌ترین حالت از روی بستر حذف گردد. برای حذف قسمتهای آلوده باید به روش زیر عمل نمود.

روش اول:

1. تمام مناطقی که باید درمان شوند را به وضوح علامت گذاری کنید.
2. تکه های موضعی بیماری حباب مرطوب را با دقت و با استفاده از یک دستکش یکبار مصرف یا کیسه پلاستیکی جدا کنید.
3. هنگامی که در کیسه یا دستکش قرار گرفتید، کیسه یا دستکش را به دقت بر روی آن برگردانید، محکم ببندید و با خیال راحت دور بیندازید.
4. مقداری دستمال کاغذی با ضخامت دو برابر را مرطوب کنید و ناحیه آسیب دیده را با حاشیه ای حداقل 5 سانتیمتری بپوشانید.
5. اگر قارچ هایی در زیر کاغذ در حال رشد هستند، سعی کنید اتصال را با پوشش قطع کنید تا رشد آن متوقف شود.
6. نواحی را به طور مرتب بررسی کنید تا مطمئن شوید که در آن نزدیکی رشد مجددی وجود نداشته است.

روش دوم (ایمن‌تر):

•  محل آلوده به بیماری را با دستمال آغشته به ماده ضدعفونی‌کننده بپوشانید.
• قارچ مبتلا به حباب و محل اطراف آن را با یک کیسه که در دست دارید، بگیرید.
• قارچ های آلوده را با مقدار قابل‌ توجهی از خاک‌پوششی اطراف آن بردارید (۳cm اطراف حباب).
• حباب و محل اطراف آن را با کیسه‌ای که در دست دارید از بستر جدا کنید.
• تمام قسمت‌های جداشده باید درون کیسه زباله ریخته شود.
• کیسه را محکم گره بزنید و از بسته بودن کامل آن اطمینان حاصل کنید.
• کیسه محکم بسته‌شده را در انتهای طبقه نزدیک در تخلیه قرار دهید. سپس به سرعت آن را از سالن خارج نمایید.
• در محل پاک‌سازی‌شده از آلودگی و اطراف آن مایع ضدعفونی‌کننده بریزید.

کنترل بیماری حباب مرطوب با سموم شیمیایی

سموم پروکلرازمنگنز (اسپورگون) و همچنین کاربندازیم (باویستین) و دیگر قارچ‌کش‌های بنزیمیدازولی (بنلات و  تکتو) بیماری حباب‌تر را به خوبی کنترل می‌کنند. بطور کلی استفاده از قارچ کش‌های کاربندازیم، بنومیل، کلروتالونیل، TBZ یا پروکلرز منگنز، برای پیشگیری و کنترل بیماری حباب تر موثر است.

در ابتدا خاک پوششی 2 تا 3 روز قبل از استفاده در سالن کشت، باید با محلول فرمالین 1 درصد اسپری شود. بعد از خاک دهی سالن نیز، سطح خاک پوششی باید با محلولی از کاربندازیم، بنومیل، کلروتالونیل، TBZ، مجتمع پروکلرز منگنز @ 0.1 درصد اسپری شود.

کنترل بیماری با کاربندازیم (باویستین، بنلات) ممکن است به دلیل تجزیه سریع قارچ‌کش در خاک‌ پوششی با مشکل مواجه شود در چنین شرایطی، جایگزین مناسب استفاده از پروکلرازمنگنز است اگرچه در بعضی شرایط ممکن است این ماده شیمیایی نیز تجزیه شود.

روش دیگر، اسپری محلول با غلظت 0.8 درصد فرمالین، بر روی سطح خاک پوششی، بلافاصله پس از خاک‌دهی سالن است. اما اگر این غلظت در مراحل بعدی کشت محصول استفاده شود، می تواند مضر باشد.

اگر خاک‌ پوششی آلوده باشد می‌توان آن را با استفاده از محلول فرمالین یک درصد (10 لیتر در یک مترمکعب خاک) در زمان مخلوط کردن و قبل از استفاده ضدعفونی کرد. این تیمار می‌تواند به دلیل میزان متفاوت آب موجود در خاک‌های پوششی مختلف، خطرناک باشد.

میزان بالای فرمالین به‌طور جدی ممکن است بر روی محصولات تأثیر بگذارد و به نظر می‌رسد سبب افزایش شیوع تریکودرما در خاک شود. به همین دلایل، اغلب از فرمالین به‌ عنوان آخرین گزینه استفاده می‌شود.

استفاده از گرما با وجود دشوار بودن، تیماری ایمن‌تری است. در این روش با استفاده از مخلوط بخار و هوا دمای خاک‌پوششی تا ۵۰ درجه سلسیوس بالابرده می‌شود و در این دما به مدت ۳۰ دقیقه نگه‌ داشته می‌شود.

نکاتی در مورد مایکاگون قارچ یا حباب تر

1. – جهت به‌کار بردن تیمار درست و مناسب، بیماری بایستی به‌درستی شناسایی شود.
2. – توجه ویژه به حذف آلودگی‌ها از بستر، رعایت ترتیب درست (ورود به سالن سالم و جوان پیش از سالن پیر و آلوده) درچیدن قارچ و آبیاری و اجرای اقدامات بهداشتی شدید .
3. – پختن سالن در انتهای دوره پرورش ضروری است.
4. – از شستشوی کف سالن‌های کشت با فشار بالای آب خودداری شود خصوصاً اگر کف سالن دارای شکاف باشد.
5. – اطمینان حاصل شود که خاک‌ پوششی در جای تمیز و در صورت امکان به‌دور از گرد و خاک، اختلاط و انبار شود.
6. – زمانی که خطر مایکوگون بالا است از کاربندازیم یا اسپورگون استفاده شود.
7. – زمانی که کنترل ورتیسیلیوم نیز مدنظر است باید از اسپورگون استفاده شود.

گردآوری و تحریر توسط تیم هاگ
کپی فقط با ذکر منبع مجاز میباشد.

برخی از قسمت‌های این مقاله برگرفته از 8 سال تحقیق کاربردی دکتر محمد فارسی درباره روش‌های کنترل بیماری مایکاگون Mycogone Perniciosa در اقلیم‌های مختلف ایران است و راه‌های درمان آن را بیان می‌کند.