کشنده ترین قارچ سمی در ایران

کشنده ترین قارچ سمی در ایران، بدنبال بروز مسمومیت های گسترده قارچ، نمونه های مرتبط با مسمومیت از طریق معاونت های بهداشت دانشگاه های علوم پزشکی استان های درگیر به سرعت جهت شناسایی منتقل گردید. شناسایی قارچ های مرتبط با بروز مسمومیت های اخیر در مناطق غربی کشور نشان داد که عامل اصلی بروز مسمومیت های شدید منجر به مشکلات کبدی یا احیاناً مرگ، قارچ سمی و کشنده Lepiota brunneoincarnata بود. علاوه بر این قارچ ، به عنوان عامل اصلی بروز مسمومیت های شدید، دو گونه قارچ سمی و غیر کشنده دیگر شامل Hypholma facsiculare و Coprinopsis atramentaria نیز در میان نمونه ها شناسایی گردید. نظر به اهمیت آشنایی با این قارچ سمی مهم در کشور، در این مقاله به معرفی کامل قارچ سمی و کشنده brunneoincarnata. L می پردازیم :

• پادشاهی: قارچ
• بخش: بازیدیومیکوتا
• کلاس: Agaricomycetes
• ترتیب: Agaricales
• خانواده: Agaricaceae
• جنس: Lepiota
• گونه ها: L. brunneoincarnata

Lepiota brunneoincarnata

کلاهک به قطر 6 – 2 سانتی متر، در ابتدا نیم کروی تا محدب، بتدریج باز شده و به شکل محدب یا صاف و در موازد معدودی با فرورفتگی مرکزی دیده می شود. سطح کلاهک از فلس ها یا اسکال های (scales) به رنگ قهوه ای تیره تا قهوه ای قرمز که در سطح روشن کلاهک پخش شده اند، پوشیده می شود. تراکم فلس ها به سمت مرکز بیشتر شده و در نهایت در مرکز به هم پیوسته و منطقه ای به رنگ قهوه ای ایجاد می کنند.

اتصال تیغه ها به پایه از نوع آزاد بوده و در بین تیغه ها تیغک ها (lamellulae) دیده می شود. رنگ تیغه ها در ابتدا سفید بوده ولی بتدریج تیره تر شده و برنگ کرمی تا زرد تیره دیده می شود. پایه به طول 5-2 سانتی متر وبه قطر 1-5/0 سانتی متر، استوانه ای و در بخش بالایی سفید رنگ بوده و با پوشش ظریفی پوشیده شده است. به سمت قاعده پایه تیره تر شده و با پوششی از فلس های قهوه ای رنگ مشابه حلقه های متعدد پوشیده می شود.

اسپورها بیرنگ و روشن، بیضوی تا بادامی شکل و به اندازه 5-4 × 10-7 میکرومتر دیده می شوند.

کیلوسیستیدیوم ها (cheilocystidia) استوانه ای تا چماقی شکل و به اندازه 10-5×35-20 میکرومتری می باشند. نقش اسپوری قارچ سفیدرنگ می باشد. این گونه برای نخستین بار در سال2015 از ایران جمع آوری و گزارش شده بود.

قارچ های مشابه: معمولاً اغلب گونه های جنس Lepiota علیرغم اختلاف در اندازه و برخی دیگر از مشخصات  میکروسکوپی، درارای فرم و نمای کلی ظاهری مشابهی می باشند. گونه brunneoincarnata  . L دارای شباهت بسیاری با گونه های خوراکی Agaricus augustus و انواع طبیعی یا اصطلاحاً وحشی A.bisporus می باشد. این گونه ها به عنوان گونه های خوراکی و پرطرفدار دارای رویش وسیع در غرب کشور می باشند و به احتمال قریب به یقین اشتباه در تشخیص بین این قارچ ها با قارچ سمی موجب بروز مسمومیت های گسترده شده است. پیش از این گزارش هایی از وقوع مسمومیت هایی ناشی از این قارچ طی بیست سال گذشته در کشورهای ایتالیا، فرانسه، ترکیه و تونس گزارش شده است.

بررسی بیوشیمیایی با استفاده از روش TLC (کروماتوگرافی لایه نازک) نشان داده است گونه L.brunneoincarnata دارای ترکیب آماتوکسین می باشند. ارزیابی کروماتوگرام های لایه نازک نشان دهنده وجود ترکیبات سمی y amanitin و Bamanitin, a amanitin به مقدار یک میلی گرم در هر گرم وزن خشک گونه L.brunneoincarnata می باشند، بنابراین در حدود 100 گرم از این قارچ سمی برای کشتن یک انسان معمولی کافیست.

نه ترکیب سمی ازگروه آماتوکسین ها (Amatoxins) شناخته شده است. این گروه از توکسین ها جزو ترکیبات دارای ساختار bicyclic octapeptides با پک پل indole – ( R ) – sulphoxide می باشند.

آماتوکسین ها دسته ای از ترکیبات شیمیایی بیرنگ و به فرم کریستالی بوده و در حلال های قطبی نظیر آب و متانول حل می شوند. این ترکیبات دارای ساختار بسیار مقاوم و پایدار بوده و در مقابل دما و فعالیت های آنزیمی مقاومت بالایی از خود نشان می دهند.

مسمومیت با قارچ L.brunneoincarnata در گروه مسمومیت های سندرم فالویدز (Phalloides syndrome ) یا مسمومیت های پرتوپلاسمی (Protoplasmic poisoning) یا مسمومیت های سیکلوپپتید ( cyclopeptide poi – soning ) گروه بندی می شود. در ایران علاوه بر گونه یاد شده، قارچ های کشنده و خطرناک Amanita phalloides, A.verna,Amanita virosa Galerina marginata  نیز از این گروه از مسمومیت ها وجود دارند.

مسمومیت با این گروه از قارچ ها معمولاً با یک دوره پنهانی (latent period) اولیه طولانی آغاز می گردد، که این دوره بین (48)  24 – 6 ساعت طول می کشد. در طول این مدت معمولاً بیمار هیچ علائمی از خود نشان نمی دهد . بدنبال پایان یافت دوره پنهان اولیه ، مرحله اختلالات گوارشی آغاز شده  و علائم مسمومیت به شکل بیحالی شدید، دردشکم ،تهوع و اسهال ظاهر می شوند. در طول این مدت افزایش دمای بدن و تب بروز نمی کند. علائم پس از حدود 12 تا 24 ساعت در مواردی تا 5 روز ادامه یافته و سپس فروکش کرده و بیماری وارد فاز دوم پنهان می گردد. فاز دوم پنهان بیماری نیز در حدود 12 تا 24 ساعت بطول کشیده و با پایان یافتن این مرحله، علائم مجدداً و با شدت بیشتری ظهور می کنند. نخستین و مهمترین اختلالات در فاز دوم مسمومیت در کبد بوقوع پیوسته و بدنبال صدمات وارده به کبد، کلیه و خونریزی معده و روده، در فاصله 6-4 روز در افراد خردسال و 8-6 روز در بزرگسالان حالت کما و تشنج بروز کرده  بیمار از بین می رود . در مراحل پیشرفته از مسمومیت با انجام آزمایش هایی بر روی خون افراد مسموم تغییرات قابل توجهی در مقادیر lactate  dehydrogenase (LDH) , urea  (BUN) , prothrombin time (PT),aspartate aminotransferase (AST) و کراتینین به چشم می خورد.

تجزیه

تا سال های متمادی از دور روش کروماتوگرافی کاغذی (paper  chromatography) و کروماتوگرافی لایه نازک (thin layer chromatography) بمنظور تجزیه اجزای ترکیبات سمی استفاده می شد اما اخیراً روش استفاده از کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا (high performance  liquid  chromatography) کارآیی مناسبی نشان داده است . هر چند روش های دیگری از جمله ترکیبی از روش کروماتوگرافی ستونی (column chromatography) و کروماتوگرافی لایه نازک نیز توصیه شده است (Dorizzi et al, 1992) روش کار در متد استفاده از کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا بشرح زیر است:

5/0 گرم از پودر قارچ خشک شده یا 10 گرم از بخشی از قارچ تازه با استفاده از 50 میلی لیتر متانول (یا 100 میلی لیتر در مورد قارچ تازه) در یک حمام آب جوشان و بمدت 15 تا 30 دقیقه عصاره گیری شده سپس تغلیظ می گردد. پلیت (plate) توصیه شده در این مورد عبارتست از سیلیکاژل 10*10 حلال (solvent) نیز عبارتست از کلروفرم: متانول : اسید گلاسیال استیک : آب (5 7/vv : 5 : 33 : 77). اسپری مورد استفاده در این مورد شامل یک میلی لیتر محلول trans – cinnamaldahayde در 100 میلی لیتر متانول می باشد. پس از اسپری و خشک کردن ، پلیت ها در یک تانک محتوی بخارهیدروکلریک اسید قرار می گیرد. روش بررسی آنالیز و تغییر رنگ ها بدین ترتیب است: آماتوکسین ها بنفش، آمانین و آمانین آمید آبی خاکستری، فالوتوکسین ها آبی، ویروتوکسین ها خاکستری قهوه ای یا بدون تغییر رنگ.

مکانیزم آخر

بر اساس تحقیقات انجام شده، ترکیبات گروه آماتوکسین به طور کلی بر هسته سلول های کبدی تأثیر کرده و باعث کاهش محتوای RNA هسته می گردند. همچنین مانع عمل RNA – polymerase B و بازدارندگی از ترجمه DNA در mRNA می گردند . تأثیر و بازدارندگی بر روی RNA – polymerase است که به عنوان عامل سمیت گروه آماتوکسین ها در تمامی سلول های یوکاریوت شناخته شده است. غلظت کشنده از این توکسین ها برای انسان 7-5 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن می باشد. میزان تأثیر این ترکیبات بستگی به مدت زمان تأثیر غلظت موثری از آمانیتین (بیشتر از 10 به توان 8) در سلول های کبدی دارد. همچنین ثابت شده است که a-amanitin منجر به افزایش مقادیر انسولین و C-peptide شده و احتمالاً منجر به بروز اختلالاتی در سلول های B پانکراس گردد.

محمدرضا آصف، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

فصلنامه قارچ – شماره 14 و 15