پرورش قارچ صدفی، راهنمای کامل کلیه مراحل

پرورش قارچ صدفی آسان و به‌صرفه است. براساس آمارهای موجود، می‌توان در یک دوره 45 الی 60 روزه، از هر تن کاه یا خاک‌اره، حدود 500 کیلوگرم محصول قارچ صدفی به‌دست آورد.

 

مراحل پرورش قارچ صدفی

• تهیه بذر یا اسپان
• آماده‌سازی بستر کشت
• تخم‌ریزی بستر(تلقیح)
• تقسیم و کیسه کردن بستر کشت
• اسپان ران یا مرحله نهفتگی (رشد میسلیوم)
• باردهی
• برداشت محصول

 

جدول زمانی رویش قارچ صدفی

مرحله	مدت زمان
پاستوریزه کردن بستر	1 روز
تلقیح بستر با اسپان	1 روز
دوره نهفتگی یا ریسه دوانی میسلیوم (کلونیزاسیون بستر)	10 تا 14 روز
باردهی	5 تا 10 روز
کل زمان برداشت	حدود 3 هفته

 

 

تهیه بذر قارچ اویستر

برای پرورش قارچ صدفی (oyster mushroom) روی بستر استریل ‌شده، بذر یا اسپان نیاز داریم. بهترین بذر برای کشت این قارچ، اسپان غلات است که کلونیزاسیون سریع‌تر و یکنواخت‌تر دارد.
10 تا 15 روز طول می‌کشد تا میسلیوم روی دانه‌های غلات رشد کند و اسپان قارچ آماده شود. بهترین دانه غلات برای تهیه بذر قارچ صدفی، دانه ذرت (جوار) و ارزن مرواریدی (باجره) است.

بذرها باید در دمای 20 تا 30 درجه سانتی‌گراد نگهداری شوند.

آماده‌سازی بستر کشت قارچ صدفی

قارچ صدفی را می‌توان روی موارد زیادی از ضایعات کشاورزی که حاوی مواد سلولز و لیگنین باشند، کشت کرد. این مواد عبارت‌اند از: کاه گندم، شلتوک (ساقه برنج)، ساقه، برگ و چوب ذرت، ضایعات جو و ارزن، پوشال نارگیل، باگاس نیشکر، خاک‌اره، ضایعات پنبه، پوسته نخودفرنگی و دیگر حبوبات، علف‌های خشک، ساقه و پوست آفتابگردان، تفاله چای، تفاله سیب و دیگر میوه‌ها بعد از آبگیری، برگ ریخته از درختان و …

همچنین می‌توان آن‌را با استفاده از ضایعات صنعتی مانند لجن کارخانه کاغذ، تفاله قهوه، ضایعات تنباکو، کاغذهای باطله، دستمال‌کاغذی دور‌ ریخته‌ شده و حتی کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای مصرف‌ شده نیز به‌عنوان بستر کشت استفاده کرد.

هرچه میزان عناصر سلولز و لینگتین در مواد درون بستر کشت بیشتر باشد، عملکرد بهتری در کشت خواهید داشت و محصول بیشتری برداشت خواهید کرد.

بطور کلی کاه بهترین و رایج‌ترین بستر برای پرورش قارچ صدفی است.

 

مزایا و معایب استفاده از کاه

این بستر معمولاً ارزان‌ترین گزینه حاوی مواد مغذی ضروری برای قارچ صدفی است. به‌علاوه در تمامی نقاط قابل دسترس است.

بستر تهیه‌شده از کاه، ساختاری شل و فیبری دارد که رطوبت را به خوبی حفظ می‌کند و در عین حال جریان هوا نیز در آن بخوبی انجام می‌شود که سبب تقویت رشد میسلیوم می‌گردد.

کاه ماده‌ای با کاربرد آسان است که هم برای کشت در سطح کوچک و هم برای پروژه‌های بزرگ مناسب است.

مهمترین ویژگی‌های بستر حاوی کاه:

• مقرون بصرفه و در دسترس: کاه گندم، جو و چاودار، اغلب در مراکز توزیع خوراک دام یا مزارع یافت می‌شود.
• ساختار و حفظ رطوبت: کاه آب را به خوبی نگه می‌دارد، اما معمولاً فشرده نمی‌شود. بنابراین به پخش شدن یکنواخت میسلیوم کمک می‌کند.
• تطبیق‌پذیری: از کاه در انواع روش‌های کشت می‌توان استفاده نمود.
• سازگار با محیط زیست: پس از باردهی و برداشت محصول، این بستر براحتی در طبیعت تجزیه می‌شود و به جای تبدیل شدن به زباله، خاک را غنی می‌کند.

 

خرد کردن و آماده سازی کاه

برای تسهیل گسترش یکنواخت میسلیوم، کاه را به قطعات 2 تا 7 سانتیمتری( 1 الی 3 اینچ) خرد کنید. این کار باعث فشردگی بیشتر مواد می‌شود. همچنین منجر به ایجاد حفره‌های هوای کمتر می‌گردد که از ورود خاک جلوگیری خواهد کرد. به‌علاوه قطعاتی که تقریباً به یک اندازه هستند به ریسه‌های میسلیوم کمک می‌کنند تا بطور یکنواخت در بستر پخش شوند. بعد از خرد کردن کاه، برای خلاص شدن از شر گرد و غبار و ذرات کوچک، آن را باد دهید یا بشویید.

پاستوریزاسیون بستر

روش‌های رایج آماده‌سازی بستر کشت عبارت‌اند از:

•  پاستوریزاسیون با بخار
•  تصفیه با آب گرم
•  تکنیک استریل (روش تایل)
•  تخمیر یا کمپوستازیسیون
•  استریلیزاسیون شیمیایی

 

در ادامه چند روش ساده و رایج را بصورت مختصر تشریح می‌کنیم.

پاستوریزاسیون با آب داغ:

با خیساندن کاه در آب داغ با دمای 65 الی 80 درجه سانتیگراد (150 تا 176 درجه فارنهایت) به مدت 60 تا 90 دقیقه، کاه را پاستوریزه نمایید. سپس آن را به مدت 1 الی 2 ساعت در جایی بگذارید که آب آن خارج و خنک شود.

 

پاستوریزاسیون شیمیایی:

pH بالا بدون نیاز به گرما، از رشد باکتری‌ها جلوگیری می‌کند. در این روش کاه را در حمام آب آهک هیدراته با pH بالا (غلظت تقریبی 0.2 الی 0.3% وزن آب) به مدت 12 تا 24 ساعت بخیسانید. سپس آن را آبکش کرده و خنک کنید.

 

تخمیر سرد:

• کاه خرد شده را زیر آب خنک با دمای 10 تا 20 درجه سانتیگراد (50 تا 68 درجه فارنهایت) غرق کنید.
• روی آن را بپوشانید تا از ورود اکسیژن جلوگیری شود.
• 5 الی 7 روز صبر کنید تا تخمیر صورت گیرد. طی این مدت باکتری‌های خوب جای باکتری‌های بد را می‌گیرند و از رشد آنها جلوگیری می‌کنند.
• سپس کاه را آبکش کرده و بشویید.

 

تلقیح کاه با بذر قارچ (تخم ریزی بستر)

بعد از تهیه بستر کشت و پاستوریزاسیون آن، نوبت به تخم‌ریزی بستر می‌رسد. وقتی کاه خنک و آب آن گرفته شد، وقت آن است که اسپان قارچ را اضافه کنید.

عملیات تلقیح بذر باید در محیطی با دمای 20 الی 30 درجه سانتی‌گراد انجام شود که 48 ساعت قبل با فرمالدهید 2% بخور داده‌ شده و استریل باشد. برای مخلوط کردن بذر با کاه، نکات زیر را مد نظر قرار دهید.

• دست‌ها یا دستکش‌هایتان کاملا تمیز باشد.
• 5 تا 10 درصد اسپان برای تلقیح نیاز است. به عنوان مثال، به ازای هر 10 تا 20 کیلوگرم کاه مرطوب، از یک کیلوگرم بذر استفاده کنید.
• اسپان را در تمام قسمت‌های کاه بپاشید و خوب مخلوط کنید.
• کار سریع اما تمیز مهم است. هر چه زودتر تخم‌ها با بستر مخلوط و بسته‌بندی شود، احتمال ورود آلودگی کمتر می‌شود.

نکته: بهترین عملکرد کشت با بذر غلات تازه (20 تا 30 روزه) حاصل می‌شود. تخم‌ریزی با بذر کهنه مشکل است و همچنین به دلیل بافت ضخیم میسلیوم که بذرها را در برمی‌گیرد، باید مقدار بذر بیشتری مصرف شود.

بسته بندی کیسه های کشت

پس از اختلاط بذر با کاه، باید بستر را بصورت جداگانه تقسیم و بسته‌بندی کنید. برای این کار، مخلوط را در کیسه، سطل یا محفظه‌های کشت مخصوص بریزید. آن را مقداری فشرده کنید تا حباب‌های هوای بزرگ ایجاد نکنید.

سپس در کیسه با استفاده از درپوش مخصوص یا گردنه‌های بطری پلاستیکی ببندید. به عنوان درپوش از یک تکه فوم، به عنوان فیلتر استفاده نمایید. فوم تضمین می‌کند که هاگ‌های سایر قارچ‌ها و کپک‌ها نمی‌توانند وارد شوند، در حالیکه مقدار بسیار کمی هوا وارد کیسه خواهد شد. زیرا اکسیژن برای رشد میسلیوم، مورد نیاز است. اگر از سطل یا محفظه های پلاستیکی استفاده می‌کنید، باید چند سوراخ هوا در قسمت‌های مختلف آن ایجاد کنید.

مرحله نهفتگی یا رشد میسلیوم

مرحله نهفتگی زمانی است که میسلیوم  درون بستر رشد می‌کند. این فرایند به آهستگی در مکانی تاریک، گرم و مرطوب رخ می‌دهد.

• بهترین دما: 20 تا 24 درجه سانتیگراد (68 تا 75 درجه فارنهایت)
• نور: رشد میسلیوم و تشکیل پین به تاریکی نیاز دارد.
• زمان: میسلیوم معمولاً طی 10 الی 14 روز به طور کامل کاه را در بر می‌گیرد.
• بررسی ظروف: رشد میسلیوم باید در بستر بصورت یکنواخت سفید باشد. رشد لکه‌ای یا نواحی تغییر رنگ یافته ممکن است به معنای ورود آلودگی باشد.

نکات مهم:

• در مرحله نهفتگی، ظروف را باز نکنید.
• کیسه‌ها یا سطل‌ها را خیلی فشرده روی هم قرار ندهید. گردش هوا از گرم شدن بیش از حد بستر جلوگیری می‌کند.

 

مدیریت کشت و شرایط محیطی مناسب برای رشد قارچ صدفی

دو هفته بعد از بسته‌بندی کیسه‌ها، تمامی بستر توسط میسلیوم تسخیر خواهد شد. هنگامی که میسلیوم به‌طور کامل بستر کشت را اشغال کرد، قارچ آماده باردهی است. پس باید در بدنۀ کیسه‌ها سوراخ‌هایی برای بیرون آمدن میوه قارچ ایجاد کنیم.

در این زمان باید کیسه‌های آلوده به کپک دور ریخته شوند و کیسه‌های با رشد میسلیوم تکه‌تکه، چند روز دیگر باقی بمانند تا رشد میسلیوم کامل شود و سپس سوراخ شوند. همچنین در مراحل اولیه تشکیل اندام باردهی، نور مناسب اهمیت بسیار زیادی در افزایش محصول قارچ خواهد داشت.

برای کشت و رشد مناسب قارچ صدفی شرایط محیطی مناسب با پارامترهای گوناگون، باید مهیا باشد تا قارچ‌ها به‌خوبی رشد کنند و محصول با کیفیت و به اندازه مناسبی قابل برداشت باشد.

 

میزان دی اکسید کربن CO2 مناسب برای قارچ صدفی

قارچ صدفی، همچون قارچ‌های چوب‌زی دیگر تا زمانی که سطح دی‌اکسید‌کربن بالا باشد، دارای رشد رویشی هستند. برای وادار کردن آن‌ها به رشد زایشی و میوه‌دهی، باید سطح دی‌اکسید‌کربن را با ورود هوای تازه پایین آورد.

وجود دی‌اکسید‌کربن (CO2)، در مرحله ریشه‌دوانی(اسپان ران) موجب تحریک رشد میسلیوم قارچ می‌شود. غلظت 2 تا 2.8% درصد دی‌اکسیدکربن(20000 ppm)، علاوه بر آنکه سبب تحریک رشد میسلیوم می‌شود، باعث می‌شود میسلیوم بر سایر میکروارگانیسم‌ها (موجودات میکروسکوپی در کمپوست که نمی‌توانند غلظت بالای دی‌کسیدکربن را تحمل کنند) غلبه کند.

میسلیوم قارچ صدفی قادر است تحت شرایط نیمه‌هوازی (در غیاب اکسیژن زیاد) رشد کند، ولی برای تولید اندام باردهی باید اکسیژن کافی در اختیار قارچ قرار داده شود. بنابراین غلظت دی‌اکسیدکربن در طول دوره باردهی و رشد قارچ، باید کمتر از 600 ppm (یا 0.6%) باشد.

در طول دوره میوه‌دهی، باید تهویه کافی فراهم شود. زیرا در سطوح بالاتر از 1200 PPM، میوه‌دهی می‌تواند متوقف شود.

نکته: در مرحله میوه‌دهی با بالا رفتن غلظت دی‌اکسید‌کربن یا کمبود تهویه، ساقه‌های قارچ بلند می‌شوند که کیفیت قارچ را پایین می‌آورد. درحالی‌که در غلظت کم دی‌اکسید‌کربن و تهویه مکرر، قارچ‌ها ساقه‌های کوتاه و کلاهک‌های پهن تولید می‌کنند.

رطوبت مناسب سالن پرورش قارچ صدفی

همۀ گونه‌های مختلف قارچ صدفی (اویستر) در طول دورۀ میوه‌دهی به رطوبت بالای 85 الی 90 درصد نیاز دارند. برای حفظ اتمسفر مطلوب و کنترل میزان رطوبت، پاشیدن مکرر آب در اتاق کشت مورد نیاز است. درصورت پایین بودن رطوبت، قارچ‌های کوچک‌تر با وزن کمتر به‌دست خواهید آورد و بازدهی کشت پایین خواهد بود.

رطوبت مطلوب هوای داخل سالن برای کشت قارچ صدفی (oyster mushroom) بین 85 الی 90 درصد است. اغلب برای تامین رطوبت مطلوب در سالن‌های صنعتی پیشرفته از مه‌ساز استفاده می‌کنند.

شایان ذکر است، رطوبت مطلوب کمپوست قارچ صدفی نیز بین 65 الی 70% است. (البته رطوبت نسبی هوای سالن اهمیت بیشتری دارد.)

 

دمای سالن برای کشت قارچ صدفی

اگرچه میسلیوم می‌تواند در دمای بین 10 تا 33 درجه سانتیگراد رشد کند، اما دمای مطلوب برای ریسه‌دوانی و تخم‌گذاری بین 22 تا 26 درجه سانتی‌گراد است.

در میان عوامل فیزیکی، درجه حرارت یکی از فاکتورهای لازم برای تولید و پرورش قارچ است. ولی قارچ می‌تواند طیف وسیعی از تغییرات درجه حرارت را تحمل کند (البته گونه‌های مختلف به رژیم‌های دمایی متفاوتی نیاز دارند).

با افزایش دما، میزان سوخت‌و‌ساز در اندام میوه‌دهی بیشتر می‌شود که به نوبه خود باعث افزایش میزان تنفس و افزایش تولید دی‌اکسیدکربن و بالا رفتن غلظت آن در محیط خواهد شد.

در مرحله ریشه‌دوانی برای رشد سریع میسلیوم درجه حرارت باید ثابت نگه‌ داشته شود. حرارت مطلوب در این مرحله 24 یا 25 درجه سانتی‌گراد است. تشکیل اندام‌های باردهی با شوکدهی و پایین آوردن دما در محدوده 15 تا 18 درجه سانتی‌گراد صورت می‌گیرد که بیشترین میزان آن در دمای 18 تا 22 درجه سانتی‌گراد است.

در گونه صدف مروارید (سفیدرنگ) دمای مطلوب برای تشکیل اندام باردهی در حدود 16 درجه سانتی‌گراد است.

• در هوای گرم کلاهک قارچ نرم و سفید می‌شود.
• در هوای سرد کلاهک قارچ خاکستری‌ می‌شود.

البته دمای بهینه رشد در نژادهای مختلف قارچ صدفی متفاوت است. مثلا گونه‌های P.florida، P.eryngi  و  P.sajor -caj بهترین رشد را در دمای 25 درجه سانتی‌گراد دارند. درحالی‌که دمای مناسب برای رشد گونه‌های  P.cornucopiae  و P.cystidiosus در محدوده 25 تا 35 درجه سانتی‌گراد است.

عایق بندی سالن پرورش قارچ صدفی

برای حفظ دما و رطوبت، سالن‌ها باید عایق‌بندی خوبی داشته باشند و مانع هدررفتن دما و رطوبت شوند. عایق‌بندی خوب علاوه بر اینکه مانع از هدررفتن رطوبت و درجه حرارت می‌شود، باعث می‌شود در زمستان و تابستان از انرژی کمتری برای گرم و سرد کردن سالن‌ها استفاده شود و هزینه تولید پایین بیاید.

اما یکی از مهمترین مزیت‌های عایق‌بندی درست، جلوگیری از ورود آلودگی و آفات به سالن کشت است.

ضمناً باید از موادی در ساخت و عایق‌بندی سالن استفاده شود که دمای 80 درجه را نیز تحمل کنند. زیرا بعد از هر بار خالی کردن سالن، باید آن را به‌اصطلاح پخت (cookout) تا عاری از آلودگی‌های قبلی شود و محیطی تمیز برای کشت بعد فراهم شود.

 

شرایط مناسب برای تشکیل اندام باردهی

برای تشکیل اندام‌های باردهی در قارچ‌ها، باید سطح دی‌اکسید‌کربن کم باشد. بنابراین به وسیلۀ تهویه باید سطح دی‌اکسیدکربن تولید شده توسط قارچ‌ها، کارگران و منابع دیگر را پایین آورد.

اغلب برای وارد کردن هوای تازه به سالن‌ها از دمنده‌های سانتریفیوژ استفاده می‌کنند. بسته به فصل سال و نیاز سالن، هوا باید قبل از ورود به سالن ابتدا سرد یا گرم و رطوبت به آن اضافه شود.

در حالت استفاده از بخار، عمل گرم شدن و مرطوب‌سازی همزمان انجام می‌شود. میزان تهویه بستگی به مرحله رشد قارچ و تراکم میوه‌های تولیدی دارد. در دوره رشد زایشی، غلظت دی‌اکسیدکربن باید کمتر از ppm 1000 باشد. اگرچه این عدد بسته به نوع نژاد قارچ متفاوت است.

همچنین، تشکیل اندام میوه‌دهی به رطوبت نسبی بالایی بین 80 تا 90 درصد نیاز دارد.

غلظت اکسیژن: میسلیوم قارچ صدفی می‌تواند تحت شرایط نیمه‌هوازی رشد کند، ولی برای باردهی و تولید اندام  میوه قارچ، باید اکسیژن کافی در اختیار داشته باشد. میزان اکسیژن در حالت طبیعی در هوای آزاد برابر با 22% است. در سالن تولید نیز به هنگام میوه‌دهی، میزان اکسیژن نباید از  16% پایین‌تر بیاید.

PH بستر رویش قارچ صدفی: اگرچه میسلیوم می‌تواند در pH بین 4.2 الی 7.5 زنده بماند، ولی میزان pH مطلوب در بستر بین 5.5 تا 6.5 است. با کاهش pH، رشد میسلیوم کاهش می‌یابد و در pH 4، رشد آن متوقف می‌شود.  اگر pH بیشتر از حد بهینه شود، رشد میسلیوم افزایش می‌یابد، اما بافت بدشکلی تولید می‌کند.

pH بستر را می‌توان با افزودن آهک به آن بالا برد و تنظیم نمود.

اقدامات حفاظتی در طول دوره کشت

لازم است، در تمامی مراحل کشت و طول دوره رشد، با اقدامات لازم از ورود و آلوده شدن سالن به آفات نظیر مگس‌ها و کنه‌ها جلوگیری کنیم. درصورت دیدن نشانه‌های مشکوک، باید سم‌پاشی با حشره‌کش‌های مخصوص و تایید شده، به‌موقع انجام شود.

همیشه باید مراقب قارچ‌های بیماری‌زا و ارگانیسم‌های رقیب باشید. برای این منظور، می‌توانید از سموم قارچ‌کش نظیر باویستین (Bavistin) یا بنومیل (Benomyl) استفاده کنید. استفاده منظم از آب کلردار حاوی 100 تا 150 ppm کلر آزاد به فاصله 3 تا 5 روز در طول دورة کشت نیز لازم است.

برای مبارزه با انواع بیماری‌ها نظیر لکه‌ها (زرد و قهوه‌ای) و پوسیدگی‌ها، می‌توانید از اوکسی تتراسایکلین (oxytetracycline) و استرپتوسایکلین (streptocycline)، استفاده کنید.

 

مرحله باردهی

بعد از اینکه ریشه‌ها کاملاً رشد کردند، وقت آن است که قارچ‌ها را پرورش دهیم:

• نور بدهید: هر روز 6 تا 12 ساعت نور روز یا نور LED سفید 6500 کلوین به آن بدهید.
• رطوبت زیاد: با استفاده از مهپاش یا دستگاه‌های مرطوب کننده(دیگ بخار)، رطوبت نسبی را در محدوده 85 تا 95 درصد نگه دارید.
• هوای تازه: کیسه‌ها یا درب ظروف را کمی باز کنید تا CO₂ خارج شود. تهویه در مرحله رشد باید خوب باشد.
• شکاف‌ها را برش دهید یا ظروف را باز کنید: با برش دادن کیسه یا برداشتن پوشش رویی، فضا را برای رشد قارچ‌ها ایجاد کنید.

طی 5 الی 10 روز، پین‌ها (قارچ‌های کوچک) ظاهر می‌شوند. دقت کنید پین‌های در حال رشد را در معرض جریان مستقیم هوا یا جای خشک قرار ندهید. این کار می‌تواند باعث خشک شدن آنها شود.

برداشت قارچ صدفی

نحوه مناسب برای چیدن را با توجه به شکل و اندازه قارچ‌ها باید انتخاب نمود. محصول قارچ باید قبل از آزاد شدن اسپور، برداشت شوند تا ساقه‌ها روی بستر(کاه) باقی نمانند. دقت کنید که قارچ‌ها را به آرامی برداشت کنید تا بافت آن نشکند.

برای برداشت، قارچ یا خوشه آن را بطور کامل گرفته و محکم بپیچانید تا از پایه کاملاً جدا شود.

مولف:

گردآوری و تالیف توسط تیم تحریریه هاگ
کپی فقط با ذکر منبع مجاز است.
منابع: zombiemyco.com و grocycle.com