حفظ گونه های گیاهان دارویی بومی آذربایجان غربی

ابوالفضل علیرضالو در گفت وگو با ایسنا با بیان اینکه یکی از ظرفیت‌های اساسی و بالقوه کشورمان که می‌تواند زمینه ساز یک جهش اقتصادی بلند را برای ایران فراهم و به‌تبع آن، ارزش افزوده و درآمد سرشار ارزی را نیز نصیب کشورمان کند، گیاهان دارویی است، افزود: گیاهان دارویی با خطرات فزاینده ای از جمله نابودی رویشگاه ها و برداشت بی رویه گونه های شناخته شده روبرو هستند.

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه افزود:آذربایجان غربی به علت قرار گرفتن در مسیر رویشگاه‌های اروپایی، مدیترانه‌ای و قفقازی رویشگاه ۱۵۰ گونه انحصاری و نادر است و اکثر این گونه‌ها به علت تغییرات آب و هوایی سالهای اخیر، تخریب رویشگاه‌ها و عوامل دیگر در معرض انقراض هستند، اظهار کرد: بررسی های اخیر نشان می دهد که حدود ۲۰ گونه از گیاهان دارویی استان در معرض انقراض با سرعت بالا هستند.

وی در ادامه با بیان اینکه در این میان گیاهان تیره لیلیاسه (از جمله لاله واژگون)، ارکیداسه (از جمله ثعلب)، تیره زنبق (از جمله زنبق وحشی) و نعناعیان بیشتر درمعرض تهدید بوده و هستند، یادآور شد: از سایر گیاهان دارویی در معرض انقراض استان که متاسفانه به دلیل برداشت بی رویه و غیراصولی حیات این گونه‌ها به خطر افتاده است می توان به شنگ، بولاغ اوتی، مندی، کهلیک اوتی، گندله، نعناع و جعفری کوهی، ریواس، کنگر، اسفناج وحشی، گل گاوزبان، قازآیاغی، موسیر، پونه، قارچ کوهی و پیچک اشاره کرد.

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه افزود:همزمان با توجه روزافزون علمی و تجاری به گیاهان دارویی، فشار بر توده های وحشی این گیاهان افزایش یافته است که عوامل مختلفی از جمله برداشت بی رویه، عدم شناخت روشهای صحیح برداشت، گسترش شهری، حفاری، معدنکاوی و یا به صورت غیرمستقیم مانند مدیریت غلط، هجوم گونه های مهـاجم باعث شده بسیاری از گونه های دارویی در خطر انقراض قرار گیرند.

وی با بیان اینکه در سراسر جهان بین ۵۰هزار تا ۸۰هزار گیاه گل دهنده به صورت دارویی مورد استفاده قرار می گیرند و در حال حاضر حدود ۱۵هزار گونه گیاه دارویی در سراسر جهان در معرض تهدید و نابودی هستند، اظهار کرد: کارشناسان تخمین می زنند که زمین در حال از دست دادن حداقل یک داروی بالقوه مهم، طی هر دو سال می باشد و گیاهان دارویی با خطرات فزاینده ای از جمله نابودی رویشگاه ها و برداشت بی رویه گونه های شناخته شده روبرو هستند.

این دکتری فیزیولوژی و اصلاح گیاهان دارویی ادامه داد: از دست رفتن رویشگاه ها و تجاری سازی کنترل نشده ژرم پلاسم وحشی این گیاهان، تهدیدکننده آینده منابع حیاتی، تنوع زیستی، زیبایی، و میراث طبیعی سیاره ماست.

وی بااشاره به اینکه آذربایجان غربی به سبب برخورداری از اوضاع جغرافیایی و تنوع اکولوژیکی مناسب، یکی از مهمترین رویشگاه‌های گیاهان دارویی در کشور است که از نظر تنوع گیاهان دارویی رتبه اول کشور را به خود اختصاص داده است، تصریح کرد: این استان دارای دو میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار مرتع و ۱۰۱ هزار هکتار جنگل و بقیه عرصه کشاورزی و کوهپایه‌ای است.

علیرضالو خاطر نشان کرد: در ایران ۸۰۰۰ گونه گیاهی وجود دارد که حداقل دو برابر گونه‌های گیاهی موجود در قاره اروپا است و ۱۴۰۰ گونه گیاهی در استان  رشد می‌کند که برخی از این گیاهان از لحاظ دارویی و خوراکی (در حدود ۵۵۰ گونه) بسیار حایز اهمیت است.

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه ادامه داد: گیاهان دارویی خانواده نعناعیان (گونه های مختلف مریم گلی، نپتا، استاکیس، ماروبیوم، فلومیس، نعنا، گزنه، فراسیون، مریم نخودی، آویشن، کاکوتی، کهلیک اوتی، و غیره)، کاسنی (بومادران، بابونه، باباآدم، درمنه، گل گندم، کاسنی، کنگر، شنگ، افسنطین، شاه اسفرم، و غیره)، گلسرخیان (نسترن، زالزالک، شیرخشت، تمشک، توت روباهی، رز سهندی و غیره)، بقولات (خارشتر، گون، شیرین بیان، اسپرس و غیره)، شب بو (علف سیر، قدومه، کیسه کشیش، بولاغ اوتی، خردل، خاکشیر، و غیره) و چتریان (گلپر، بوقناق، غاز ایاقی، شویدکوهی، ترتیزک باغی، جاشیر، رازیانه اسبی، جعفری کوهی، آوندول و غیره) از مهمترین خانواده هایی هستند که در این استان پراکنش دارند.

علیرضالو با تاکید براینکه حفظ و نگهداری ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی و معطر از وظایف مهم ملی است، گفت: افزایش فهرست گیاهان دارویی در حال انقراض یا منقرض شده موجـب نگرانـی محققان در زمینه حفاظت از گیاهان شده است و از آنجا که گیاهان دارویی بـومی هـر کشوری بدلیل محدودیت پراکنش آنها ازآسیب پذیری بالایی در برابر انقراض برخوردارنـد، حفاظـت از آنها نیازمند مطالعات علمی و فعال است.

وی با تاکید براینکه حفاظت از گیاهان دارویی با توجه به برداشت مستقیم آنها از طبیعت (که با شیوه های برداشت مخرب همراه هست) و رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی، باید با سرعت برنامه ریزی و اجرا شود، موثرترین و مهم ترین روش حفاظت از این گیاهان، راحفظ آنها در رویشگاههای طبیعی عنوان کرد و افزود: تلاش برای کاشت و اهلی کردن این گونه ها و زراعت آنها نیز قدم موثری است که فشار را از طبیعت برداشته و به این ترتیب به حفظ ذخایر ژنتیکی این گیاهان با ارزش کمک خواهد شد.

این دکتری فیزیولوژی و اصلاح گیاهان دارویی درادامه اظهار کرد: زمانی تصور بر این بود که هر قدر گیاهان دارویی از دامن طبیعت برداشت شود، امکان تجدید حیات طبیعی آنها وجود دارد، اما سالهاست بشر به این نتیجه رسیده که چنین تصوری باطل است و گیاهان موجود در طبیعت زمانی قابل تجدید هستند که به اندازه توان تولیدیشان، بهره برداری شوند.

وی با بیان اینکه بهره برداری به اندازه توان تولیدی یک گیاه نیز، هرگز در حد تأمین اهداف کلان اقتصادی نیست، گفت: راه حل این موضوع، انتقال بخشی از ژرم پلاسم گیاهان دارویی از طبیعت به زراعت است که این مهم از راه اهلی ساختن و زراعت کردن ارقام مستعد گیاهان دارویی قابل انجام خواهد بود. بنابراین امروزه بیش از هر زمان دیگری ضرورت اهلی کردن و تولید انبوه گیاهان دارویی به صورت زراعی درک می شود. از طرف دیگر بدیهی است، برای داشتن سهم مناسبی از تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده های آنها باید بر مزیت نسبی و اقتصادی گیاهان دارویی بومی و انحصاری کشور تأکید کرد.

علیرضالو تصریح کرد: در کنار سایر عوامل تاثیرگذار در انقراض گیاهان دارویی، عدم توجه کافی ارگانهای ذیربط به مقوله حفظ ژرم پلاسم نیز به این پدیده سرعت بخشیده است و علی رغم اینکه در کشور نهادهای مختلفی از جمله جهاد کشاورزی و منابع طبیعی، سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه ها، بانک بذر و نهال، سازمان جنگلها و مراتع، جهاد دانشگاهی، مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور، سازمان صدا و سیما و غیره توانایی و مسئولیت حمایت از این پدیده مهم و حیاتی را  دارا هستند، اما به دلیل عدم شناخت و درک کافی، در عمل توجه چندانی به این مقوله نمی شود.

وی گفت: ضروری هست در کوتاه ترین زمان ممکن سازمانها و موسسات ذیربط برای حفظ گونه های بومی وحشی باقی مانده و محیط وحش آن ها سریعا وارد عمل شده تا فقدان این منابع را به حداقل برسانیم.

این دکتری فیزیولوژی و اصلاح گیاهان دارویی با بیان اینکه برای گونه هایی که کاربرد تجاری دارند باید توسعه پایدار و افزایش میزان کشت مد نظر قرار گیرد، تصریح کرد: تهیه نقشه از توده های وحشی گونه های تجاری، حفظ و حراست و استرداد رویشگاه ها، رعایت کلیه قوانین کاربردی، بازشناسی ارزش گونه های دارویی و تنوع زیستی باقی مانده و به کار بستن مدیریت سرزمینی و منابع از جمله اصولی است که باید مورد توجه قرار گیرند ودر کنار همه عوامل گفته شده، بیان وضعیت اضطراری این گونه ها، آموزش برای روشنگری و فرهنگ سازی برای حل این مشکل توسط سازمان های مربوطه بسیار ضروری به نظر می رسد.