خاک پوششی، مزایا و ترکیبات آن

خاک پوششی چیست؟ خاک پوششی بعد از کمپوست، مهمترین مواد اولیه برای پرورش قارچ دکمه‌‌ای است. خاک‌پوششی قارچ ترکیبی از چند ماده مختلف است که هرکدام نقشی در رشد قارچ ایفا میکنند.
بصورت کلی از خاک پوششی برای پوشاندن سطح بستر و تحریک میسلیوم به باردهی استفاده میشود. اما چگونه؟
در ادامه مطلب توضیح خواهیم داد که فرمول خاک پوششی قارچ چیست و چگونه باید از آن برای کشت قارچ استفاده نمود.

نقش خاک پوششی در پرورش قارچ چیست؟

وجود خاک پوششی در روند پرورش قارچ ضروری است. زیرا بدون خاک پوششی میسلیوم قارچ، از فاز رویشی به فاز زایشی نخواهد رفت. یعنی هیچ قارچی در سطح بستر ظاهر نخواهد شد!

خاکی که برای پوشش بستر قارچ استفاده می‌شود خاک معمولی نیست و باید از خصوصیات ویژه‌ای برخوردار باشد. خاک‌ پوششی موجب حفظ رشد میسلیوم، تحریک باردهی و تبدیل رشته‌‌های میسلیومی به اندام‌ زایشی قارچ (پین دهی) است.

وظایف و تاثیر خاک پوششی در تولید قارچ شامل موارد زیر است.

محافظت از کمپوست و جلوگیری از خشک شدن آن

میسلیوم قارچ به‌ شدت نسبت به خشکی هوا حساس است. هر چقدر هم حفاظت از بستر زیاد و دقیق باشد، بازهم به دلیل تماس مستقیم با هوا خشک می‌شود.

پوشاندن کمپوست به‌ وسیله‌ خاک‌ پوششی، میسلیوم‌ها را از خسارت ناشی از خشکی حفظ می‌کند. همچنین مانع تبخیر رطوبت از سطح بستر می‌شود.

ایجاد لایه هوای مرطوب در سطح بستر

ایجاد محیط یا لایه‌ی هوایی مرطوب در سطح بستر برای تشکیل گروه‌‌های زایشی اولیه یا سلول‌‌های پریموردیا(پین)، یکی دیگر از وظایف خاک پوششی است.

خاک‌ پوششی ترکیبی از مواد لازم برای رشد شبکه‌ها میسلیومی است و لایه پوششی به‌ گونه‌‌ای است که میسلیوم می‌تواند به‌ سرعت در آن گسترش پیدا کند و به‌ صورت شبکه‌‌ای آید. با این فرایند در نهایت امکان تشکیل گره‌ها و تبدیل آنها به سر سنجاقی فراهم می‌شود.

ذخیره آب برای رشد قارچ‌ ها

رشد پین‌ها و تبدیل به قارچ کامل، به‌شدت تحت تأثیر آب و دسترسی به رطوبت است. در صورت نبود آب، قارچ‌ها از رشد باز خواهند ماند.
خاک‌ پوششی به‌‌ عنوان یک منبع ذخیره آب عمل می‌کند. یعنی در مرحله زایشی باعث رشد قارچ‌‌ها می‌شوند. بدین صورت که خاک‌ پوششی در مواقع نیاز، ذخیره آب خود را در اختیار میسلیوم قرار می‌دهد.
این مسئله در چین‌‌های سنگین که رقابت قارچ‌‌ها بر سر آب بالا است، اهمیت می‌یابد.

حمایت و فعال کردن میکروارگانیسم‌‌ها برای افزایش تولید قارچ

عوامل محیطی نظیر دما، رطوبت نسبی و غلظت دی‌اکسی‌کربن تشکیل گره‌های اولیه قارچ را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ولی وجود باکتری‌های خاص در خاک یک عامل مهم در تشکیل پین (پریموردیا) بر سطح بستر است.

پس در صورت عمل آمدن خاک پرورش قارچ با ترکیبات مناسب و صحیح می‌توان میزان میکروفلور مطلوبی را در خاک پوششی در اختیار داشت.

ترکیبات خاک پوششی قارچ

در ابتدا با مواد تشکیل‌دهنده خاک پوششی برای پرورش قارچ آشنا می‌شویم.

خاک پیت (peat moss)

مهمترین قسمت تشکیل دهنده خاک‌ پوششی قارچ، خاک پیت (peat moss) است. بطوریکه حدود 70% از خاک پوششی را تشکیل می‌دهد.

خاک پیت در واقع ذغال سنگ نارس است. پیت ماس، لاشه گیاهانی نظیر خزه و جلبک مرده است که هنوز کاملا تجزیه نشده و به ذغال سنگ تبدیل نشده باشد. خاک پیت ماس یک ماده ارگانیک یا آلی است که به علت ظرفیت زیاد نگهداری آب، در فرمول خاک پوششی قارچ لحاظ می‌گردد.

خاک پیت یا پیت ماس را معمولا از باتلاق‌ها استخراج می‌کنند. پیت فقط در بعضی مناطق جهان از جمله روسیه، آلمان، ایرلند و کانادا که سرد، پرآب و دارای زمین‌های باتلاقی هستند وجود دارد. سطح زمین این مناطق محل مناسبی برای رشد خزه اسفگنوم است. با انباشته شدن بقایای این خزه طی 1000 تا 5000 سال، لایه‌هایی از پیت به رنگ قهوه‌ای و سیاه به وجود می‌آید.

پیت ماس صرف نظر از ظرفیت نگهداری آب بالا، دارای سطح نمک (Ec) کم در حدود 0.3 الی 1 است. همچنین به دلیل خاصیت اسیدی و عدم وجود مواد غذایی در آن، عاری از هرگونه عوامل بیماری‌زا است.

خاک پیت چند نمونه دارد که بنا به محل استخراج بافت آن متغیر است.

• خاک پیت ریشه‌دار که از ریشه پوسیده گیاهان تشکیل میشود
• خاک پیت سبک سیاه
• خاک پیت سنگین (متشکل از بافت سنگین و خاک رسمی و سیلت)

کمپوست برگشتی

در بعضی واحدهای تولید قارچ به ترکیب خاک پوششی، کمپوست برگشتی نیز اضافه می‌کنند. اما کمپوست برگشتی (s.m.c) باید مراحلی را بگذراند تا بتوان از آن در ترکیب خاک پوششی استفاده کرد.

• در مرحله اول باید کمپوست برگشتی را  به مدت یک سال در گودالی ریخت و روی آن را با خاک پوشاند.
• بعد از یک سال، وقتی کمپوست برگشتی را مجدداً از دل خاک بیرون آوریم، بافت به قدری پوسیده شده که همچون خاک پیت ریشه‌دار، سبک می‌باشد.
• سپس باید بافت پوسیده آن را خرد و الک نمود و بعد از آن با فرمالین 37 درصد، ضدعفونی و سپس در ترکیب خاک پوششی استفاده کرد.

خاک شنی

خاک شنی شامل ذرات درشت (۲-۰/۵) میلیمتر با منافذ هوایی بزرگ است. با اینکه دارای تهویه بالا است، اما توانایی نگهداشتن آب را در خود ندارد و خیلی زود خشک می‌شود. به همین دلیل به‌ تنهایی به‌ عنوان خاک‌ پوششی استفاده نمی‌شود.

خاک رس

ذرات این خاک‌ ریز و بهم‌چسبیده است. خاک رس به دلیل تراکم زیاد از قدرت تهویه‌ کمتری برخوردار است. اما ذرات آب را به خوبی در خود نگه می‌دارند. ولی عدم تهویه‌ مناسب باعث اختلال در رشد میسلیوم می‌شود. پس از خاک رس نیز به تنهایی نمی‌توان استفاده کرد.

خاک لومی:

این خاک تقریباً ترکیبی متفاوت از شن‌ و‌ رس است که مقدار هوموس بالا، از ویژگی‌‌های مهم آن است. این خاک با بافت متوسط بهترین خاک جهت استفاده برای خاک‌ پوششی است.

چون علاوه بر تهویه‌ی مناسب دارای قابلیت نگهداری آب را نیز داراست. بهترین نوع خاک جهت کشت قارچ، خاک لومی-رسی است. ترکیب اصلی خاک‌ پوششی مورد قبول دنیا، خاک پیت است که شامل مواد گیاهی کاملاً تجزیه‌ شده، با PH حدود ۳/۵-۴/۵ است.

فرمول خاک پوششی قارچ

در ترکیب خاک پوششی، مواد مختلفی مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. هر واحد تولید قارچ، فرمولی را برای خاک پوششی دارد که معمولاً جزء اسرار واحدهای تولیدکننده است.

ترکیب هوموس (جایگزین خاک‌پیت در ایران) و خاک رس، رطوبت بیشتری در خود ذخیره و یک خاک‌ پوششی ترد و با قدرت تهویه بالا ایجاد می‌کند. البته می‌توان به خاک‌ پرورش قارچ مواد مختلفی را همچون پوکه معدنی، پرلیت، ورمیکولایت، کمپوست برگشتی و … اضافه کرد. هر کدام از این مواد ویژگی‌های مفیدی به خاک اضافه می‌کنند.

فرمول استاندارد خاک‌ پوششی قارچ بصورت زیر است.

• خاک پیت ریشه دار 10 الی 20%
• کمپوست برگشتی 20 تا 30%
• خاک پیت سنگین یا رس سیلت‌دار 10 تا 20%
• سنگ‌گچ خالص (برای تنظیم PH) 10 الی 15%
• خاک پیت سبک 3 تا 40%
• به ترکیب خاک پوششی می‌توان پوکه معدنی (برای سبکی و آسانی تبادلات گازی) نیز اضافه کرد.

ویژگی‌ها مهم خاک پوششی قارچ چیست؟

خاک پوششی مناسب برای پرورش قارچ باید چند ویژگی مهم داشته‌باشد. اگر کیفیت خاک پایین باشد، محصول خوبی از نظر کیفیت و کمیت نخواهید داشت.

کیفیت پایین خاک‌ مورد استفاده حتی منجر به هدر رفتن فواید کمپوست قارچ خواهد شد. پس خاک‌ پوششی نقش مهمی در رشد میسلیوم دارد.

خصوصیات لازم برای خاک پرورش قارچ به شرح زیر است.

ظرفیت نگهداری آب بالا

قابلیت نگهداری رطوبت بالا یکی از ویژگی‌های مهم خاک است. ضریب نگهداری آب خاک پوششی باید بین 85 تا 90% باشد.

در قدیم پرورش قارچ در غارها و تونل‌ها انجام می‌شد. به دلیل جریان کم هوا و ثابت ماندن دمای محیط در اینگونه مکان‌ها، تبخیر از خاک سطح بستر به کندی انجام می‌گرفت. در نتیجه به میزان رطوبت خاک و ظرفیت نگهداری آب خاک پوششی توجه زیادی نمی‌شد.
ولی در روش‌های نوین کشت قارچ که در سالن‌ها و بصورت سریع‌تر صورت می‌گیرد، در نتیجه رشد سریع میسلیوم گاز کربنیک (CO2) بیشتری متصاعد می‌شود. پس به هوای بیشتری نیاز است. افزایش جریان هوا منجر به تبخیر بیشتر خواهد شد. بنابراین ظرفیت نگهداری آب خاک پوششی اهمیت ویژه‌ای دارد.

همچنین خاک‌ پوششی باید دارای ظرفیت جذب و آزادسازی مقادیر پایدار آب باشد. تا بتواند با تامین رطوبت کافی شرایط تقویت میسلیوم و تکامل اندام‌‌زایشی قارچ را فراهم کند.

قابلیت تبادل هوایی

بافت خاک پوششی نه زیاد سنگین و نه زیاد سبک باشد. بدین صورت که تبادلات گازی و نفوذ هوا در آن به راحتی امکان پذیر گردد. در واقع ساختمان خاک‌ پوششی باید متخلخل و باز باشد تا تحمل آبیاری‌ های مکرر را داشته باشد. در این سطح متخلخل، یک سری حفره‌ی کوچک وجود دارد که رطوبت لازم را برای محافظت از تشکیل و رشد گره‌‌های اولیه فراهم می‌کند.

به عبارت دیگر این منافذ رطوبتی کوچک از رشد پین‌ها حمایت می‌کند و راه انتشار گازهای متابولیکی موجود در بستر کمپوستی درون هوای اطراف را باز می‌کند. به عبارتی به گازهای دی‌اکسید‌کربن و اکسیژن اجازه می‌دهد در بستر قارچ منتشر شوند.

اگر لایه‌ی هوای مرطوب روی سطح خاک‌ پوششی از بین برود، تراکم گازها از تشکیل این گره‌ها جلوگیری می‌کند. پس ساختار حفره‌ای خاک‌ پوششی، بطور مستقیم قابلیت تولید گره‌ها و اندام‌های زایشی قارچ را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

میکروفلور یا جمعیت میکروبی

وجود باکتری‌‌های مفید و سودمند در خاک‌ پوششی از اهمیت زیادی برخوردار است. حضور زیاد باکتری‌‌ سودوموناس پاتودا (pseudomans putida)، برای تشکیل پین‌های قارچ بسیار حیاتی است. بطوریکه بدون وجود این باکتری ریسه‌های میسلیوم به رشد خود ادامه می‌دهند، ولی پین قارچ یا پریموردیا تشکیل نمی شود.

همچنین وجود این باکتری مفید، سبب کاهش مدت زمان لازم تا برداشت قارچ است. در طی کلونی‌بندی خاک‌ پوششی، این باکتری‌‌ها تحت تأثیر گازهای متابولیکی قرار می‌گیرند. هرچه خاک متراکم‌‌تر و عمیق‌‌تر باشد انتشار گازها کندتر شده و عملکرد بیشتر می‌شود.

این ریز زنده‌‌های مهم، نمونه‌‌هایی عالی از باکتری‌‌های همزیست با میسلیوم هستند. دلیل استریل کردن خاک‌ پوششی حفظ این باکتری در خاک است. این باکتری‌ها باعث ایجاد مقاومتی طبیعی در خاک‌ پوششی نسبت به عوامل رقیب می‌شوند.

ارزش غذایی خاک

خاک‌ پوششی به‌ تنهایی نمی‌تواند مواد غذایی لازم را برای رشد و پرورش قارچ فراهم کند. ارزش غذایی خاک پرورش قارچ باید کمتر از کمپوست باشد. زیرا در صورت غنی بودن شرایط را برای رشد کپک‌‌ها و عوامل رقیب فراهم می‌کند.

قطعات چوب، ریشه و سایر مواد تجزیه نشده گیاهی، مکان‌‌های اولیه‌ی رشد برای عوامل آلودگی هستند که باید با احتیاط از خاک حذف کرد.

PH (میزان اسید/باز)

میزان اسیدیته یا PH نامناسب، از عوامل مهم محدود کننده‌ رشد قارچ است. PH مناسب برای قارچ دکمه‌ای 7 تا 7.5 است. بنابراین PH خاک پوششی باید در محدوده خنثی (5/6 تا 7) باشد.
با استفاده از PHسنج دیجیتالی میتوان این مورد را در هنگام خرید خاک بررسی نمود.

برای رشد مطلوب میسلیوم باید اسیدیته‌ خاک‌ پوششی در حد معین باشد. البته در طول دوره کشت، به علت ترشحات اسیدی میسلیوم قارچ، PH کاهش می‌یابد. میزان اسیدیته ممکن است در اواخر دوره کشت و زمان برداشت قارچ، حتی به 6 برسد.

EC (میزان نمک)

خاک پوششی نباید شور باشد. EC (میزان نمک موجود در خاک) مناسب جهت پرورش قارچ باید حدود 7 باشد.
هنگام خرید خاک پوششی باید دقت کنید که شور نباشد. این مورد بصورت ظاهری نیز قابل تشخیص است. اگر خاک پیت شور باشد، شوری به صورت پودر سفید رنگ، براق و کریستالی در داخل خاک مشخص میشود.

استفاده از ECمتر دیجیتالی در هنگام خرید خاک پرورش قارچ، بسیار مفید خواهد بود.

سایر ویژگی های خاک پرورش قارچ:

• باید دقت کرد که خاک پوششی، حاوی رس زیاد نباشد. زیرا باعث چسبندگی بیش از حد خاک و کاهش شدید محصول در چین‌های دوم و سوم (فلاش یا نوبت برداشت 2 و 3) خواهد شد.
• اگر بافت خاک‌پوششی سنگین باشد، به شدت روی تولید محصول تأثیر منفی می گذارد.
• اگر این بافت بیش از حد سبک باشد نیز باعث رشد سریع قارچ می‌گردد. در نتیجه عدم جذب کافی غذا از کمپوست، قارچ‌ها حالت پنبه‌ای و فاقد بافت گوشتی می‌گردند.

کلیپ ویدیویی

در این ویدیو بصورت مختصر با چگونگی تولید خاک پوششی و شکل و بافت مناسب آن آشنا خواهید شد.

آماده‌سازی خاک پوششی

برای استفاده از خاک پوششی در عملیات خاک‌دهی باید ابتدا خاک را آماده کرد. آماده‌سازی خاک پرورش قارچ شامل مراحل زیر است.

پاستوریزه یا ضدعفونی کردن

خاک‌ پوششی باید عاری از هرگونه آفات و عوامل بیماری‌‌زا باشد. به همین دلیل بعد از تولید خاک‌ پوششی، آن را حدود 8 الی 10 ساعت در دمای 60 درجه سانتیگراد و به‌ وسیله‌ی بخار، پاستوریزه می‌کنند. هدف پاستوریزاسیون خاک پرورش قارچ، از بین بردن عوامل مضر و بیماری‌زا و آفات است. استفاده از فرمالین، روش دیگر برای ضدعفونی خاک پوششی است.

خنثی‌ سازی اسیدیته خاک (تنظیم PH)

به دلیل اسیدی بودن بیش‌ از حد خاک‌پیت برای قارچ‌‌، لازم است مقداری ماده قلیایی (باز) به آن اضافه کرد. هرکدام از واحدها از مواد خاصی حاوی کربنات کلسیم برای تنظیم PH خاک پوششی استفاده می‌کنند. هر کدام از این مواد قلیایی ویژگی‌های خاص خود را دارند.

موادی که توانایی خنثی کردن اثرات اسیدی خاک پیت را در خاک پرورش قارچ دارا هستند، به شرح زیر است.

• گل‌سفید یا گچ: این ماده دارای بافتی نرم است که قابلیت نگهداشت آب را بالا می‌برد.
• پودر آهک: از سنگ‌ آهن کلسیت معادن استخراج و آسیاب شده است که دارای ۹۷% کربنات کلسیم و کمتر از ۲% منیزیم است.
• ذرات سنگ‌آهن: به روش پودر آهک تهیه می‌شود و بر اساس اندازه ذرات دسته‌‌بندی می‌شوند. مثلاً ذره سنگ‌ آهک با شماره ۹ برای قسمت پوششی بستر مناسب است.
• سنگ‌آهن دولو میت: چون دارای منیزیم زیادی است، کمتر استفاده می‌شود. زیرا درصد بالای منیزیم باعث آسیب به رشته‌های میسلیوم و اختلال در رشد آنها می‌شود.
• ترکیب رس و آهک: از رسوبات خشک‌ شده کف دریاچه به‌ دست می‌آید. که شبیه به گل‌ سفید است و ویژگی‌‌های رس را دارد. این ماده ترکیبی از کربنات کلسیم و رس بوده که ظرفیت نگهداری بالای آب را دارد.
• پوسته‌ی صدف: دارای کربنات کلسیم بوده و تأثیرات ساختاری آن در لایه پوششی شبیه به ذرات سنگ‌ آهن است. اما به دلیل انحلال ضعیف در آب نباید به‌ تنهایی مورد استفاده قرار گیرد.

تعیین رطوبت اشباع خاک پوششی

برای تعیین این مسئله، یک نمونه از خاک پرورش قارچ مورد نظر را انتخاب می‌کنیم و سپس کم‌کم به آن آب اضافه می‌کنیم تا در وضعیت اشباع قرار گیرد. آنگاه اجازه می‌دهیم تا آب اضافی خارج شود و بعد به مدت 30 دقیقه سطح آن را می‌پوشانیم.

سپس 100 گرم از خاک را جدا می‌کنیم و به مدت 2 الی 3 ساعت در کوره الکتریکی با دمای 95 درجه سانتیگراد قرار می‌دهیم. بعد از خشک شدن کامل، نمونه را از کوره خارج می‌نماییم. حالا دوباره نمونه را وزن می‌کنیم.

با تقسیم اختلاف وزن بدست‌ آمده بر وزن اولیه و ضرب آن در عدد 100، درصد رطوبت اشباع خاک پوششی بدست آید.

این درصد برای مقایسه‌ سطح رطوبت خاک‌ پوششی و تعیین میزان آب لازم برای آبیاری بستر، بسیار اهمیت دارد. حد مطلوب رطوبت خاک‌ پوششی، 2 تا 4% کمتر از میزان رطوبت اشباع است. میزان رطوبت در خاک‌ پوششی حاوی پیت‌ماس، حدود 70 تا 75% درصد است.

انبار کردن و نگهداری خاک پوششی

هنگام انبار کردن باید از خشک شدن و آلوده شدن خاک پرورش قارچ جلوگیری شود. خاک پوششی باید در محل بهداشتی و تمیز انبار شود. دمای محل نیز باید مناسب باشد و از نور آفتاب دور باشد تا خاک خشک نشود.

همچنین قرار دادن خاک در فضای آزاد و در معرض باد و گرد و خاک باعث آلودگی میگردد. پس باید آن را در محلی مناسب و دور از دیگر مواد اولیه انبار کرد.

• توجه داشته باشید که هرگز کیس‌های خاک را درون سالن‌های پرورش نگهداری نکنید.
• پس از تخلیه کیسه‌ها در محل انبار، تمام سطوح محل را با محلول ضدعفونی کننده‌ای پاکسازی نمایید.

مولف:

گردآوری، ترجمه و تحریر توسط تیم رسانه هاگ
با تشکر از مهندس فرهنگ عضدی برای ضبط ویدیوها
کپی تنها با ذکر منبع مجاز است.
منبع: ماهنامه کشاورز (شماره۳۳۸ – صفحات ۵۲ الی ۵۳) – مقالات دانشگاهی