قارچ مورل چیست؟

قارچ مورل با نام مورکلا یا مورچلا (Morchella)، گونه ای از قارچ های کیسه ای است. قارچ مورال شبیه به لانه زنبور یا سیرابی است و طیفی از رنگ های خاکستری تا سیاه تیره را به خود اختصاص می‌دهد.
این قارچ در مناطق نیمه کوهستانی آسیا، اروپا و امریکای شمالی و در نیمه شمالی ایران از آذربایجان، سمنان و شمال خراسان یافت شده و بیشتر در کنار درخت زبان گنشک نارون و باغ های سیب زیست می‌کند. قارچ‌ مورال خوراکی، از عطر و طعم دلنشینی برخوردار است. اما تولید آن بسیار دشوار است؛ به همین دلیل قیمت بالایی دارد. قارچ مورل باید حتما خوب شسته شده و بصورت پخته شده مصرف شود. در ادامه بیشتر با قارچ مورل حقیقی و انواع آن آشنا خواهیم شد.

آرایه‌شناسی قارچ مورل

• گونه (فرمانرو): قارچ / Fungi
• دسته: Ascomycota
• رده: Pezizomycetes
• راسته: Pezizales
• تیره: Morchellaceae
• سرده: Morchella
• نام علمی: Morchella esculenta
• نام‌های متداول: مورل(حقیقی)، مورکلا، کرکونوسه، مورچلا، ماهی زمینی

تاریخچه قارچ مورل

اولین بار کریستین هندریک پرسون (گیاهشناس آلمانی) در سال 1794، گونه ای از قارچ مورچلا (اسکولنتا) را کشف و ثبت نمود. به همین دلیل اولین بار در کشورهای اروپا مانند فرانسه و آلمان به صورت خوارکی مصرف شد.

 

شکل ظاهری قارچ مورل

این قارچ شبیه به بستنی قیفی است و کلاهک آن ظاهری لانه زنبوری دارد. (حاشیه‌ی حفره ها معمولاً تیره‌تر هستند). کلاهک مورل توخالی است و در لبه آن به ساقه متصل می‌شود.

اندام بارده قارچ به طول 5 الی 15 سانتیمتر و به قطر تا حدود ۱۰ سانتیمتر رشد می کند. (مقیاس‌ها مربوط به اندازه معمول قارچ است، ولی در مواردی قارچ‌های بزرگتر نیز یافت میشود)

رنگ کلاهک قارچ بسته به نوع و محل رویش و سن قارچ، به رنگ های زرد، قهوه‌ای، کرمی، قهوه‌ای روشن تا آجری و خاکستری است. کلاهک معمولاً در شروع رشد قارچ، برای مدت طولانی خاکستری تا خاکستری تیره باقی می‌ماند و در هنگام بلوغ قارچ، رنگ آن به قهوه ای یا دیگر رنگ های مشابه تغییر می‌کند.

پایه معمولا توپر بوده و به رنگ کرمی تا آجری و با سطحی آردی یا پرزدار، به طول 2 الی 5 سانتیمتر و عرض 1 الی 3 سانتیمتر و با تورمی در انتها دیده می‌شود.

آسکوسپورهای قارچ مورل بیضوی پهن، بی‌رنگ و به‌اندازه‌ی ۲۰-۱۶ × ۱۲-۸ میکرومتر و آسک ها به طول ۲۵۰-۳۵۰ میکرومترند.
چاپ اسپور آن نیز به رنگ کرم یا زرد می باشد.

شباهت مرگبار

در مقابل قارچ مورل حقیقی که خوراکی است، یک گونه دیگر از قارچ سمی وجود دارد که شباهت زیادی به این قارچ دارد؛ از این رو نام آن را قارچ مورل تقلبی(false morel) یا مورل دروغین گذاشته اند. به همین دلیل، در زمینه‌ی مصرف خوراکی قارچ مورل حقیقی باید احتیاط‌های لازم در نظر گرفته شود.

به‌ منظور تمایز گونه‌ی G.esculenta از M.esculenta توجه به دو مشخصه‌ی ماکرو و میکرو مورفولوژیکی ضروری است. در سطح ماکروسکوپی سطح کلاهک در جنس Morchella از مجموعه‌ای از حفرات تشکیل‌شده است (Aveolate)، درحالیکه این وضعیت در جنس Gyromitra دیده نمی‌شود. همچنین داخل کلاهک قارچ مورل اصلی خالی است اما در مورل دروغین اینگونه نیست!

از دید میکروسکوپی نیز، اسپورها در جنس Gyromitra دارای یک قطره‌ی روغنی‌اند (Guttulate)، که این حالت در اسپورهای جنس Morchella دیده نمی‌شود.

 

محل رشد و زمان رویش قارچ مورل یا مورچلا

قارچ مورکلا در عرض‌های جغرافیایی شمالی و در چند منطقه آب و هوایی رشد می‌کند. زمان رشد قارچ در سه ماه فصل بهار است (در مناطق معتدل از فوریه تا ژوئن میوه می دهند و در مناطق خنک تر در اواخر اردیبهشت و خرداد میوه دهی خواهند داشت).

قارچ‌ مورل معمولاً در باغ‌های سیب، در اطراف درختان نارون خشک‌شده، اطراف گیاه زنده پنبه درختی، بلوط و تبریزی رشد می‌کنند. بصورت کلی این قارچ با درختان زبان گنجشک، نارون و سیب رابطه همزیستی خوبی دارد.

علاوه بر این، در خاک‌های شنی و سنگ‌ریزه اطراف رودخانه و نهرها، اطراف صنوبرهای جوان، روی تنه‌های درختی که در جنگل رها یا در اطراف جاده‌های جنگلی مصنوعی می‌توان این قارچ‌ها را پیدا کرد. بطور کلی این قارچ علاقه دارد تا در خاک های قلیایی ضعیف حاوی گچ و سنگ آهک، رشد نماید.

پراکنش در ایران: این‌گونه  قارچ تاکنون در استان‌های آذربایجان غربی، همدان، گلستان و مازندران یافت شد.
زمان رویش: فصل بهار

چرخه زندگی قارچ مورل حقیقی یا مورچلا

یک تایم لپس جالب از چرخه زندگی قارچ مورل.

 

انواع قارچ مورل

قارچ مورل حقیقی حدود 80 گونه مختلف دارد که البته تفاوت برخی از آنها فقط بصورت میکروسکوپی قابل تشخیص است.

 

مورل سفید (مورچلای آمریکایی)

(MORCHELLA AMERICANA) همان قارچ مورل معمولی است. نام دیگر این قارچ مورل سفید یا خاکستری است. رنگ قارچ بر حسب زیستگاه و سن آن از کرم روشن تا خاکستری یا قهوه‌ای مایل به زرد، متغیر است. کلاهک توخالی در پایه به ساقه متصل است. مورل معمولی شاید ساده ترین قارچ خوراکی بهاره برای تشخیص باشد و بنابراین به طور گسترده جمع آوری می‌شود.

زمان میوه دهی اندام قارچ مورل سفید، نیمه دوم اردیبهشت و اوایل خرداد(نیمه دوم ماه می) است. این قارچ در انواع مختلفی از زیستگاه‌ها، عمدتاً در زیر چوب‌های سخت، از جمله باغ‌های قدیمی، جنگل‌های راش، افرا، بلوط، مراتع سوخته و گاهی اوقات چمن یافت می‌شود همچنین با درختان مخروطی، به ویژه کاج سفید همزیستی برقرار می‌کند.

 

مورل سیاه (مورچلا آنگوستیسپس)

(MORCHELLA ANGUSTICEPS) که به مورل سیاه محبوب یا مورل سیاه شرقی معروف است. رنگ آن از خاکستری در نمونه های جوان تا تقریبا سیاه در نمونه های مسن متفاوت است. کلاهک توخالی آن در لبه پایینی به ساقه متصل است. این قارچ میتواند تا 7 اینچ رشد کند.

مورچلای سیاه معمولاً اولین گونه از قارچ مورل حقیقی هستند که در بهار ظاهر می‌شوند و در اوایل تا اواسط اردیبهشت در زیر خاکستر، درخت گیلاس و گاهی در زیر درخت کاج، می‌رویند.

 

مورل نیمه آزاد (مورچلا پونکتیپس)

قارچ (MORCHELLA PUNCTIPES) به مورل نیمه آزاد معروف است. زیرا کلاهک قارچ تا نیمه آن از ساقه جداست و شبیه دامن است. از نظر رنگ و ظاهر کلی شبیه به مورل سفید است، اما معمولا کوچکتر از آن است.

مورل نیمه آزاد حدودا 3 بار در سال بر روی هوموس مرطوب در جنگل‌های بلوط و راش و افرا، باردهی می‌کند.

هشدار: قارچ مورل حقیقی نیمه آزاد با گونه “ورپا” از قارچ مورل کاذب که کلاهک آن کاملاً آزاد است، اشتباه نگیرید!

مورل محل سوختگی

(MORCHELLA EXUBERANS) یا (M. CAPITATA) که به مورل محل سوختگی معروف شده، معمولا پس از آتش سوزی بر روی خاکستر‌ها می‌روید. البته امکان رویش این نوع از قارچ مورچلا در سال اول پس از آتش سوزی نیز و (حتی گاهی) به ندرت 2 سال پس از آتش سوزی نیز، در جنگل های مخروطی ظاهر می‌شود.

این نوع قارچ‌ مورل را به قارچ جان سخت می‌شناسند چون در مواقع بروز وقایع و سوانح طبیعی مانند آتش‌سوزی، نسل خود را حفظ می‌کند. چگونگی حفظ نسل قارچ‌ها روی خاکسترها و بقایای سوخته گیاهی، خود یک موضوع جالب و جذاب علمی است. گزارش‌های متعددی از رشد این قارچ‌ها روی خاکستر و ذغال چوب نیز وجود دارد.

کلاهک های توخالی آن مخروطی یا تقریبا گرد است و روی کلاهک های بالغ برجستگی ها به رنگ قهوه‌ای تیره تا سیاه است. پیدا کردن آنها از دیگر انواع قارچ مورل راحت تر است زیرا باید در محل های وقوع آتش سوزی و بین خاکسترها آنها را جستجو کرد!

خواص قارچ مورل

• افزایش عملکرد سیستم ایمنی بدن به دلیل وجود پلی‌ساکارید
• سرشار از (آنتی اکسیدان) به میزان 85.5% در 25 میلی‌گرم
• کاهش دهنده وزن
• ضدالتهاب
• در طب سنتی چین برای درمان سوءهاضمه، بی‌حالی و مشکلات تنفسی پیشنهاد می‌شود.

هشدار: موارد ناراحتی معده مربوط به مصرف قارچ به مقدار زیاد است. همچنین مصرف قارچ همراه با نوشیدنی‌های الکلی نیز منجر به ناراحتی دستگاه گوارش خواهد شد.

پرورش قارچ مورل

برای چاپ اسپور، کافی است قارچ مورکلا را روی کاغذ تیره قرار دهید و یک کاسه یا گلدان را روی آن قرار دهید تا از قطع شدن جریان هوا جلوگیری کنید. یک شب بگذارید و صبح روز بعد مجموعه ای از هاگ های رنگ روشن را در اطراف قارچ ببینید. اما پرورش این هاگ ها در این مدل قارچ دشوار و هزینه بر است.

در حال حاضر قارچ های خوراکی و دارویی مورل به صورت وحشی و از طبیعت برداشت می‌شود و عموما به صورت خشک شده در بازارهای جهانی به فروش می‌رسد.

 

نتیجه گیری

قارچ مورل نوعی قارچ جان سخت خوراکی است که در مناطق کوهستانی و نیمه کوهستانی یافت می‌شود. این قارچ نسبت به قارچ های دیگر آنتی اکسیدان بیشتری دارد و برای سیستم امینی مناسب است. این قارچ کلاهک شبکه ای دارد باید حتما خوب شسته و پخته شود. زیاده روی در مصرف قارچ مورل مخصوصا نوع سیاه آن باعث مسمویت معده می‌شود. در حال حاضر تولید این قارچ به صرفه نیست و به صورت طبیعی برداشت می‌شود. اما با تبلیغ و معرفی این قارچ می‌توان تولید را گسترش و بهینه سازی کرد.

تصاویر قارچ مورکلا حقیقی:

---

مولف:

گردآوری و تالیف توسط تیم تحریریه هاگ
کپی فقط با ذکر منبع مجاز می باشد.