فاز اول تولید کمپوست قارچ (قسمت سوم)
هدف از کمپوست سازی
برای دانستن هدف تولید کمپوست قارچ در ابتدا باید بدانیم بستر کشت قارچ چیست. کمپوست ماده‌ای است آلی حاوی کربن و نیتروژن به نسبت‌های معین که طی یک فرایند میکروبی، شیمیایی و گرمایی به مواد ساده‌تر تجزیه‌‌شده و در نهایت به ماده‌ای هوموسی و تیره‌‌رنگ تبدیل می‌گردد. به این مراحل کمپوستینگ می‌گویند.
عملیات و مراحل تولید کمپوست قارچ معمولاً در محیط باز بانام کمپوست یارد انجام می‌شود.
شرایط محیطی یا پیرامون و نیز تغییر فصل می‌تواند در کیفیت کمپوست تولیدی تأثیرگذار باشد. بنابراین در بسیاری از کشورهای پیشرفته، برای جلوگیری از آلودگی و یکنواخت ساختن کمپوست تولیدی، در تمام طول سال از کمپوست‌یارد بسته استفاده می‌شود (یعنی تمام عملیات در محیط سرپوشیده انجام می‌گردد).
هدف از فاز یک تولید کمپوست قارچ
هدف از تولید کمپوست، تبدیل مواد آلی به یک محیط مناسب با شرایط ثابت جهت رشد محصول است. بطوریکه محیط فقط برای رشد قارچ فراهم باشد. پایه و اساس کشت قارچ دکمه‌ای کمپوست است. به گونه‌ای که ۸۵ درصد تولید قارچ دکمه‌ای وابسته به کمپوست است.
کمپوست سازی فاز یک در سیستم های مدرن
کمپوستینگ فاز یک با خیس و مخلوط کردن مواد اولیه شروع می‌شود. خیس کردن این مواد مخصوصاً کلش اهمیت زیادی دارد.
مرحله خیس کردن اولیه یا پیش خیسانی کلش را Pre wet می‌گویند. خیساندن کلش به روش‌های گوناگونی انجام می‌شود.
- خیس کردن در حوضچه یا استخر
- خیس کردن بارانی
- غوطه‌ور کردن در آب (توسط دستگاه‌های مخصوص)
در سیستم‌های پیشرفته کمپوست‌سازی جهان این عملیات با غوطه‌وری بلوک‌های بزرگ کلش در تانکرهای عظیم حاوی آب، انجام می‌شود. با این روش در مدت زمان کوتاهی (در حدود چند دقیقه) آب به تمام نقاط کلش نفوذ می‌کند. سپس بسته‌های کلش را در محل خاصی بر روی یکدیگر انبار می‌کنند.
ولی در ایران عمل پیش خیسانی کلش عمدتا در استخرها کم عمق پس از توزین کلش مورد نیاز و باز کردن پرس‌ها و آبپاشی روی آن و جابجایی توسط لودر انجام می‌شود. طول مدت این عملیات بسته به نوع کلش، بین ۱ الی ۳ روز و گاهی بیشتر طول می‌کشد. عملیات خیساندن اغلب در محیط باز انجام می‌گردد.
پس از خیس خوردن کامل کلش (نفوذ آب به داخل بافت ساقه‌های کلش)، کلش‌ها با لودر از داخل استخر خارج و به شکل توده کله‌قندی بزرگ درخواهد آمد. این توده پس از 1 تا 2 روز با رسیدن به دمای 45 تا 50 درجه شروع به تولید بخار می‌کند (دود کردن). با رسیدن به این مرحله تولید کمپوست قارچ، عملیات اختلاط کلش با سایر مواد‌اولیه آغاز می‌گردد.
مخلوط کردن مواد اولیه
حالا نوبت به مخلوط کردن کلش با کود مرغی و جیپسوم یا سنگ گچ است. مخلوط کردن یکنواخت و مناسب مواد اولیه اهمیت زیاد دارد. در کمپوست‌سازی‌های پیشرفته عمل اختلاط کلش خیس با ترکیب کود مرغی و سنگ گچ، توسط ماشین‌آلات خاصی صورت می‌گیرد که به آنها دستگاه اختلاط یا Mixer line می‌گویند.
این دستگاه با لودر بارگیری می‌شود و به‌واسطه سرعت بالا و یکنواختی اختلاط مواد با یکدیگر در شکل‌گیری و تولید کمپوست‌های هموژن بسیار موثر و موفق عمل می‌کنند. از مزایای این دستگاه توانایی تنظیمات مختلف در میزان اختلاط مواد و افزودن یکنواخت آب در حین اختلاط است.
بعدازاین این مرحله کمپوست را به شکل توده‌ای درمیاورند. با تجزیه شدن ترکیبات دارای نیتروژن، آمونیاک گاز تولید می‌شود. بخشی متصاعد و بقیه با آب درون کمپوست قارچ مخلوط و تبدیل به آمونیوم می‌شود. به وجود آمدن آمونیوم، سبب افزایش PH و قلیایی شدن کمپوست خواهد شد. برای تنظیم اسیدیته (PH) از جیپسوم یا سنگ گچ استفاده می‌شود.
افزودن سنگ گچ 3مزیت دارد:
- تنظیم pH
- جلوگیری از متصاعد شدن و هدر رفتن آمونیاک
- ممانعت از چسبندگی الیاف کمپوست
توده کردن کمپوست قارچ
برای انجام بهتر واکنش‌های شیمیایی و میکروبی مخلوط مواد اولیه را بصورت توده درمی‌آورند. با این کار دما و انرژی گرمایی داخل توده حفظ و رطوبت هدر نمی‌رود. با توده کردن دمای کمپوست تا ۷۰-۷۵ درجه سانتیگراد افزایش می‌یابد.
دما در محدوده ۴۰-۵۰ درجه سانتیگراد، محل فعالیت میکروب‌های گرمادوست است. اما دمای لایه سطحی در معرض هوای خارج بین ۰-۳۰ درجه متغیر است. برای یکنواخت کردن دما رطوبت و انجام فرایندهای میکروبی، عمل برگرداندن یا هم‌زدن توده یا قالب، با فواصل زمانی معین انجام می‌شود.
برای محافظت از عوامل طبیعی مانند آفتاب و باران نیز از سایبان یا سوله استفاده می‌شود.
توده کردن سنتی
چگونگی توده‌کردن، بستگی به ماشین‌آلات دارد. نوع سنتی آن به صورت قالب چهارگوش و طویل است که توسط لودر و دستگاهی بنام کمپوست برگردان یا کمپوست ترنر انجام می‌گیرد.
در روش قدیم دمای لایه‌های مختلف متغیر است. بنابراین کیفیت کمپوست تولیدی نیز متغیر خواهد بود.
روش نوین توده کردن
برای یکنواخت کردن دما و رطوبت در تمام سطح کمپوست و در نتیجه کوتاه کردن دوره تولید کمپوست قارچ، روش نوین استفاده از بونکر است. بونکر سازه‌ای با دیوارها و کف بتونی است که هوا با فشار از سوراخ‌‌هایی بنام‌های اسپیگوت که در لایه‌ی زیرین کف تعبیه شده، خارج می‌شود.
لوله‌های هوا که بر روی آن اسپیرگوت‌ها قرار دارد به دستگاه هواساز متصل است. البته از اسپیگوت‌ها آب اضافی توده هم می‌تواند خارج شود. اکثراً بونکرها دارای ۳ دیواره هستند. البته بونکرهای نیم‌باز و کاملاً مسقف حتی با درب نیز برحسب شرایط محیطی و آب و هوا ساخته می‌شود. بونکرها از نظر مقدار هوا به دو دسته تقسیم می‌شود.
بونکر کم فشار
در بونکرهای کم‌‌فشار تعداد اسپیگوت‌ها در واحد سطح زیاد است. فاصله اسپیگوت‌ها از یکدیگر ۲۰-۴۰ سانتیمتر و قطر منفذ هرکدام ۵-۱۵ میلیمتر و فشار آن ۲۰۰۰-۳۵۰۰ پاسکال است. با توجه به فشار کم هوا، کمپوست باید بسیار یکنواخت در بونکر پر شود؛ بطوریکه هوا بتواند به تمام نقاط کمپوست برسد.
بونکر پر فشار
در بونکر پرفشار، تعداد اسپیگوت‌ها کم و درنتیجه هوا با فشار از منافذ خارج می‌شود. بنابراین مقدار کمپوست تأثیر کمی بر فشار هوا دارد. در بونکر پرفشار فاصله اسپیگوت‌ها از هم ۴۰-۶۰ سانتیمتر و قطر منفذ ۵-۶ میلیمتر و فشار هوا ۴۵۰۰-۹۰۰۰ پاسکال است. پر کردن بونکرهای پرفشار توسط دستگاه پرکن بونکر انجام می‌شود.
تاثیر توده کردن مخلوط کمپوست
با توده کردن کمپوست و هوادهی از کف، فعالیت میکروب‌ها آغاز می‌شود. در نتیجه دمای توده افزایش می‌یابد و به ۸۰ درجه سانتیگراد می‌رسد.
افزایش دما و رسیدن به ۸۰ درجه نشانه شرایط مناسب تولید کمپوست قارچ به شرح زیر است.
- مخلوط شدن یکنواخت مواد اولیه
- مقدار کافی اکسیژن
- عدم وجود توده بی‌هوازی در بونکر
در مقابل رطوبت زیاد، رنگ زرد، بوی زننده و دمای کم کمپوست نشانه‌ی بی‌هوازی شدن کمپوست است.
هوادهی توده کمپوست
در این مرحله کمپوستینگ (تولید کمپوست قارچ) دو عمل هوادهی و برگرداندن انجام می‌شود. برای هوادهی هر تن کمپوست، ۱۵ مترمکعب هوا لازم است. در صورتیکه مقدار هوا و اکسیژن کافی باشد، تولید گازکربنیک (CO2) در وسط کمپوست به ۲۰ درصد خواهد رسید. برای مخلوط شدن بهتر کمپوست، هر ۲ تا ۳ روز یکبار، توده کمپوست را جابجا می‌کنند.
