اسپان قارچ یا بذر قارچ چیست؟

اسپان قارچ چیست؟ بذر قارچ یا اسپان قارچ به اندام‌‌های رویشی قارچ (میسیلیوم) به همراه مواد غذایی (عموما دانه غلات) که برای تکثیر در اشل صنعتی استفاده می‌شود، اطلاق می‌شود. بذر یا اسپان قارچ در واقع میسیلیومی است که در شرایط استریل روی دانه غلات در آزمایشگاه و طی مراحلی خاص تکثیر و تولید می‌گردد.

نگهداری میسلیوم قارچ خوراکی در شرایط خاص نگهداری و رشد آن بر روی یک ماده زمینه‌‌ای مغذی، تمام سطح دانه با میسیلیوم قارچ را میپوشاند و مجموعه آن مورد مصرف برای تکثیر قارچ قرار میگیرد.

تاریخچه تولید اسپان قارچ خوراکی

همانطور که در مقدمه گفتیم، بذر قارچ یا اسپان قارچ به مسیلیوم مکثر روی دانه غلات می‌گویند که از آن برای کشت قارچ می‌توان استفاده نمود. بذر یکی از فاکتورهای مهم در امر پرورش قارچ خوراکی است. البته کمپوست در درجه اهمیت بالاتری قرار دارد اما این دو دقیقاً مانند تکه‌های یک پازل ، مکمل هم هستند.

اما این بذر قارچ از کجا می‌آید؟ در ادامه با ما همراه باشید.

اولین بذر ناشی از کشت خالص قارچ در سال 1905 در کشور آمریکا تولید شد. این بذر متولد به دلیل سخت و زمان‌بر بودن کشت اسپورها و همچنین راندمان کم تولید اسپان قارچ، خیلی موفقیت چشمگیری در صنعت پرورش قارچ نداشت و به همین جهت تولیدکنندگان به دنبال روش‌های بهتر برای جایگزینی با آن بودند.

آنها روش‌های مختلفی را امتحان کردند تا به دانه‌های غلات رسیدند. تهیه بذر قارچ روی دانه‌های غلات برای اولین بار توسط مهندس سیندن درسال 1932 میلادی انجام پذیرفت. وی برای تولید اسپان قارچ از گندم به عنوان پایه‌ای که میسلیوم روی آن رشد می‌کند استفاده کرد. با این روش میسلیوم از رطوبت و نشاسته گندم جهت رشد مصرف می‌کند. درضمن، گندم امکان پراکندگی در کمپوست در حین کشت را داراست و مراکز رشد مستقیم را در کمپوست قارچ تأمین می‌کند.

شرکت‌های سومیسل ، دارلینگتون و سیلوان از بزرگترین تولیدکنندگان تجاری بذر قارچ در دنیا هستند.

دلایل استفاده از اسپان قارچ چیست؟

دلایل استفاده از اسپان قارچ چیست؟ در طبیعت قارچ‌‌ها برای تداوم بقاء و تکثیر خود از اسپور‌ها استفاده می‌کنند. اسپورها اندام بسیار کوچکی هستند که عمدتا به زمان نسبتا طولانی (۷ – ۱۰ روز) برای جوانه زنی و رشد نیاز دارند.

به دلیل عدم پراکنش یکنواخت گرده و اسپور قارچ در هنگام تلقیح با کمپوست، تولیدکنندگان قارچ برای ابداع اسپان، از دانه‌های غلات بهره بردند تا ضمن ایجاد خاصیت جابجایی راحت، بذر قارچ بتواند از مواد غذایی دانه غلات استفاده نماید و روی آن رشد و تولید میسلیوم نماید.

به همین دلایل اسپان در تولید صنعتی قارچ دکمه‌ای مورد مصرف قرار می‌گیرد زیرا در صورت مصرف از اسپور برای تلقیح بستر، ریسک آلودگی کمپوست با قارچ‌ها و کپک‌های رقیب قبل از جوانه‌ زنی اسپور بسیار بالا خواهد بود. همچنین دوره کشت طولانی‌تر می‌شود که باعث کاهش راندمان و کاهش تعداد دوره برداشت مزرعه قارچ می‌گردد.

مراحل تولید اسپان قارچ (بذر قارچ)

نقشه راه تولید اسپان قارچ چیست؟ مراحل ضروری تهیه اسپان قارچ به قرار زیر است. این مراحل به شکلی است که میزان میسیلیوم در هر مرحله افزایش پیدا می‌کند.

1. کشت مادری در اگار
2. کشت تلقیحی در ظروف پتری
3. کشت اسپان مادری درون شیشه یا کیسه‌های پلاستیکی
4. کشت اسپان تجاری درون کیسه‌های پلاستیکی

برای جلوگیری از ورود آلودگی به اسپان قارچ در طی انتقال میسیلیوم، تمام مراحل چهارگانه باید در شرایط استریل و در زیر اطاقک کشت (لامینارفلو) صورت گیرد.

در ادامه محیطی که بذر قارچ یا اسپان به آن منتقل می‌شود نیز بایستی کاملا استریل باشد. میزان رشد و قدرت اسپان تحت تاثیر نوع نژاد، محیط کشت، طول مدت نگهداری و میزان رطوبت و دمای محیط است.

[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″]

کشت مادری یا مادر کالچر (Mother culture):

شامل تیوپ‌هایی است که در اصل بانک و مخزن ما جهت حفظ سویه مادری است. در آزمایشگاه‌ها ممولاً آن را روی ژل یا کمپوست خیس نگهداری می‌کنند. بدلیل عدم امکان حفظ و نگهداری آن بیش از یک ماه حتی در شرایط آزمایشگاهی باید تکثیر از آن روی ژل صورت گیرد. نگهداری طولانی مدت آن فقط در شرایط خاص یخی و در دمای پایین که امکان رشد در آن میسر نباشد و نیز داخل نیتروژن مایع امکان‌پذیر است .

Mother culture ، Mother Spawn،  Spawn

روش تهیه مادر کالچر :

سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که راه‌های دستیابی به مادر کالچر چیست؟ سه روش جهت دست‌یابی به مادر کالچر وجود دارد که به شرح زیر می‌باشد:

1- کشت اسپور :

اسپورهای قارچ داخل بازیدی‌های موجود روی ژیل‌های زیر کلاهک هستند و اسپورگیری با قرار دادن یک قارچ درمحیط استریل روی یک کاغذ در داخل ظرف انجام و سپس از اسپور حاصل از این روش برای طی مراحل بعدی استفاده می‌شود. البته «تیشوکالچر» با روش اسپورگیری از نظر ژنتیکی متفاوت است.

روش اسپورگیری، تولید‌کنندگان ترکیبات ژنتیکی متفاوتی است که خود در گسترش نژادهای جدید مؤثر می‌باشد، اما حفظ نژاد خاصی با این روش غیرقابل پیش‌بینی است و هیچ راهی برای ارزیابی قدرت باردهی کالچر حاصل از کالچر والدین وجود ندارد. برای دستیابی به یک نژاد مطلوب با قدرت باردهی بالا گاهی باید صدها آزمایش انجام شود. کشت اسپور به دو روش«منواسپور» و «مولتی اسپور» صورت می‌گیرد که کار فوق العاده سخت و درصد موفقیت آن پایین است.

این روش نیازمند تجهیزات و تخصص می‌باشد و در حال حاضر با وجود روش‌های کم هزینه‌تر و ساده‌تر کمتر کسی از این روش استفاده می‌کند.

2- روش کشت بافت:

«تیشو کالچر» ساده‌ترین راه برای دستیابی به یک کالچر می‌باشد. یک «تیشو کالچر» اساساً یک کلون از میسلیوم است که کلون با تکثیر دوتایی ازیک ارگان حاصل می‌شود. بدین ترتیب که اسپان کار با انتقال یک تکه استریل از ساقه یا چتر قارچ روی مدیای مناسب، این کار را انجام می‌دهد و پس از یک هفته تا ۱۰ روز، میسلیوم شروع به رشد می‌کند و روی محیط کشت گسترش می‌یابد.

البته باید در جهت دستیابی بهترین کیفیت، رنگ، شکل و کاراکترهای دیگر توجه بسیاری مبذول کرد. در کشت بافت پایه حاصل ازنظر صفات و ویژگی‌ها، هیچ تفاوتی با پایه مادری ندارد و این راهی مناسب برای دستیابی به یک مادر کالچر از یک نژاد با میزان باردهی مطلوب است.

مورد دوم روشی صحیح جهت دستیابی به بذر مادری می‌باشد که از ریسک کمتری هم برخوردار است.

در این روش پس از کسب اطمینان از این مسأله که یک واریته در سالن پرورش از بازدهی بالا، کمیت و کیفیت ایده‌آلی برخوردار است، چند قارچ از پیش فلاش انتخاب و برای این کار در نظر می‌گیریم. در کشت بافت، سعی می‌شود حد فاصل پایه و کلاهک انتخاب شود.

چرا باید از پیش فلاش استفاده کرد؟

علت مصرف از پیش فلاش این است آلودگی وارد سالن نشود و احتمال بروز آلودگی در حین کار را کاهش می‌دهد. برای کشت بافت در اتاق تلقیح سترون با ستفاده از تیغ یا چاقوی جراحی، قطعه‌ای از قارچ را برش می‌دهیم، البته ناحیه‌ای از قارچ که به عنوان بافت کشت مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار مهم می‌باشد. این قسمت معمولاً درمرز بین پایه و کلاهک قرار دارد. قسمت کلاهک بدلیل تمایز آن، جهت کشت بافت مناسب نیست. ولی قسمت پایه چون قدرت رشد و تکثیر خود را حفظ می‌کند، برای کشت بافت مناسب است.

بهتر است به جای برش با عمل شکستن، این قسمت را جدا کنیم تا سلول‌ها آسیب کمتری ببینند. برای کسب ضریب اطمینان بیشتر بهتر است از چند پلیت برای این کار استعمال شود. پس از دو یا سه روز کشت، بافت‌های حاضر کم‌کم شروع به رشد می‌کنند، پلیت‌های آلوده را جدا می‌کنیم، پلیت‌های باقیمانده را جهت رشد نگهداری می‌کنیم و سپس با پاساژ دادن پلیت‌هایی که دوره‌ی رشد خود را کامل کردند، به ریشه‌ی ایده‌آل دست می‌یابیم .

پلیت‌های ابتدایی حاصل از کشت بافت معمولاً ریشه پنجه‌ای ندارند. به همین ترتیب، شما به مادر کالچرهای تازه و جوان و با قدرت رشد بالا دست خواهید یافت.

3- خرید مادر کالچر

معمولاً در کارخانجات تولید قارچ ایران، روش سوم مرسوم است که البته این کار، اولین و آخرین اقدام کارخانجات مذکور خواهد بود، زیرا خودشان تکثیر از کالچر مورد خرید را آغاز می‌کنند. اگر یک فرد متخصص و اسپان کار با تجربه با استعمال از مدیای مناسب و انتخاب ریشه‌های صحیح و با توجه به میزان باردهی در سالن پرورش قارچ ، این کار را انجام دهد، مشکل چندانی به وجود نخواهد آمد.

البته در بیشتر موارد این کار انجام نمی‌شود و تکثیر اسپان به اسپان صورت می‌گیرد که این اقدام ظاهراً تفاوتی را بین بذر تولیدی با نمونه اصلی ایجاد نمی‌کند، اما مشکل اصلی در سالن پرورش رخ می‌نماید و اختلاف فاحش کمیت و کیفیت بار تولیدی خود را نشان می‌دهد. تکثیر از کالچرهای وارداتی نیاز به تجربه و تخصص دارد و در این زمینه لاین‌بندی و کدبندی کالچرها و پاساژدادن میسلیوم‌ها و انتخاب ریشه صحیح حرف اول را می‌زند و همیشه باید میزان باردهی و کیفیت آن را در نظر داشت.

تکثیر مادر کالچر

خرید مادرکالچر از یک منبع مورد اطمینان داخلی یا خارجی و سپس رشد و پاساژ آن به روش علمی و صحیح است. حال با فرض اینکه شما به یک بانک معتبر مادر کالچر دست یافته‌اید، شروع به پاساژ دادن و تکثیر مادر کالچرهای خود می‌نمایید.

برای این کار از محیط کشت کمپوست و آگار استفاده می‌کنیم. به این مفهوم که عصاره کمپوست فاز را می‌گیریم و پس از  خروج از اتوکلاو درون پلیت‌ها می‌ریزیم و پس از خنک شدن مقداری مادرکالچر در قسمت وسط پلیت قرار می‌دهیم. پس از گذشت حدود 15 الی 20 روز، پلیت‌ها حاضر برای مصرف هستند. به این معنا که پس از اطمینان از رشد مناسب ریشه‌ها درون پلیت و گرفتن ساب کالچر از آن ، از ریشه‌های پنجه‌ها که شاخه‌بندی مناسبی دارند برش می‌زنیم، جهت تلقیح درون شیشه‌های بذر مادری استفاده می‌کنیم.

خصوصیات ریشه خوب در اسپان قارچ چیست؟

خصوصیات ریشه خوب را فقط با پلیت می‌توان ارزیابی کرد، چرا که یک پلیت مثل یک تابلو خصوصیات ظاهری ریشه را برای ما نمایان می‌کند و فقط در این مرحله است که می‌توان از روی ظاهر خوب ریشه‌ها و با یک دید ماکروسکوپی در مورد آن‌ها نظر داد.
در سایر مراحل از جمله مادر‌کالچر، بذر مادری و بذر مصرفی به هیچ عنوان امکان اظهار نظر در مورد آن وجود ندارد؛ مگر اینکه ریشه‌ها از چنان ضعف فوق‌العاده‌ای برخورادر باشند که محسوس باشد. در غیر این صورت سفیدی یک بذر نمی‌تواند مبنی بر توانایی و قدرت تکثیر و رشد یک بذر باشد.

خصوصیات ظاهری (ماکروسکووپی) ریشه زایا و قابل تکثیر:

• روز دوم پس از تلقیح، علائم رشد مادر کالچر روی پلیت، ظاهر می‌شود .
• شعاع رشد آن ایده‌آل است، نه بسیار کند رشد و نه بسیار تند و علفی. نکته قابل توجه در این مرحله اجتناب از ریشه‌هایی است که رشد در پلیت‌ها به میزان استانداری برسد و خارج از این حد استاندارد را از نظر خارج کنیم.
• ریشه‌ها به حالت پنجه‌ای و درختی با شاخه اصلی ضخیم‌تر و انشعابات نازک‌تر مشخص می‌شوند. شاخه‌بندی ریشه‌ها قابل مشاهده هستند. از ریشه‌هایی که شاخه اصلی و فرعی آنها قابل تشخیص نیستند و دارای لرزش هستند باید اجتناب کرد.

ریشه جوان دارای رشد طولی است و رشد عرضی نشانه پیر بودن ریشه‌ها می‌باشد.

• از ریشه‌های فلافی و مجتمع و بالشتکی و زردرنگ دوری کنید .
• از ریشه‌های هوایی و پشمالو احتراز کنید.
• از پلیت‌هایی که حتی آلودگی‌های کوچک باکتری یا قارچی دارند استعمال نکنید .

نکته مهم : مرحله مادر کالچر تا مادر اسپان را کدبندی و خط بندی نمایید.

اجازه دهید بذر مصرفی شما دارای شناسنامه و ردیف باشد تا در مواقع لزوم بتوانید از طریق این شماره‌ها به منبع و مأخذ بذر مصرفی خود پی ببرید و در صورت رضایت آن ردیف ویژه را بیشتر تکثیر کنید و در صورت عدم رضایت مانع از تکثیر بیش از حد آن شوید. این نکته را نیز فراموش نکنید که هیچگاه از آمارگیری دقیق و زیاد، زیان نخواهید کرد.

چند نکته مهم در مورد مصرف بذر در کارخانه تولید قارچ

• اطمینان از کیفیت بذری که خریدید.
• داشتن شناسنامه، کد و ردیف.
• نداشتن آلودگی.
• توجه به نحوه حمل و نقل محل تولید اسپان قارچ تا کارخانه مقصد:

• • بصورت فشرده نباشد.
  • اجتناب  از حمل و نقل آن در فصل تابستان مگر هنگام صبح یا شب که هوا خنک است.
  • حمل آن در طول روز در صورت طولانی‌بودن مسافت و همچنین بالا‌بودن وزن آنها (بیش از 500 کیلوگرم) توسط یخچال
  • جلوگیری از یخ زدن آن در زمستان (در روزهای سرد و فواصل طولانی امکان یخ زدگی آنها در بین راه وجود دارد).

• انتقال به سردخانه به محض رسیدن بذر به کارخانه مقصد
• خروج از سردخانه به منظور هم‌دما شدن بذر با محل کشت، چند ساعت قبل از مصرف
• خروج از سردخانه مطابق با میزان مصرف در صورت زیاد بودن مقدار بذر
• قبل از مصرف بذر و باز شدن درب کیسه‌های یک کیلوگرمی، کیسه‌ها تک تک از جهت آلودگی چک شوند. چرا که در صورت وجود آلودگی در یکی از بسته‌ها و تخلیه آن در سطل حاوی بذر، تمام بذرها آلوده خواهند شد.

چند نکته مهم در مورد مصرف بذر در کارخانه تولید قارچ

• از تماس زیاد با بذر هنگام تخلیه کیسه‌های یک کیلوگرمی و مخلوط آن با کمپوست پرهیز شود. چرا که احتمال آلودگی را افزایش می‌دهد.
• به میزان مصرف، از کیسه‌های یک کیلوگرمی به داخل سطل یا قیف دستگاه کشت، تخلیه شود چرا که بذر در محیط باز آلوده می‌شود.
• توجه کنید دمای بذر از 25 درجه سانتیگراد بالاتر نرود چرا که دمای بالای 30 درجه سانتیگراد، میسلیوم پس از چندین ساعت از بین می‌رود.

دمای کمپوست در حال کشت 25 درجه سانتیگراد باشد.

زیرا دمای بالای کمپوست نیز میسلیوم را از بین می‌برد. کمپوست با دمای بالا در صورت ورود به سالن نه تنها خشک می‌شود، بلکه دمای آن رو به زیاد می‌رود و مستلزم صرف هزینه و زمان زیادی جهت خنک‌کردن است. پس بهتر است دمای سالن کشت قبل از ورود کیسه‌ها خنک شود و دمای کمپوست نیز قبل از کشت به 25 درجه سانتیگراد برسد.

نکته:

میزان آمونیاک موجود در کمپوست با میزان رشد میسلیوم و در نهایت بادرهی آن رابطه مستقیم دارد. میزان آمونیاک کمپوست باید کمتر از از ۵% درصد وزن خشک کمپوست در زمان بذر‌زنی باشد و پرورش دهنده می‌تواند با بوییدن کمپوست معمولاً در حد ۱ % درصد را تشخیص دهد. آمونیاک رشد میسلیوم را محدود می‌کند و غلظت بالای ۲% درصد آن را می‌کشد و این خود مؤید دقت و تجربه پرورش دهنده می‌باشد.

کشت مادری در آگار و کشت های تلقیحی در ظروف پتری

برای تلقیح (Inoculation) ماده زمینه‌ای با میسلیوم قارچ دکمه‌ای و تهیه یک اسپان کامل و مرغوب، ابتدا بایستی از میسلیوم قارچ دکمه‌ای یک کشت خالص (Pure culture) تهیه شود (شکل ۴-۳). کشت خالص در واقع، هیفهای بدون آلودگی از یک نژاد (Strain) یا یک جدایه (Isolate) معین از قارچ دکمه‌ای سفید است. این کشت بایستی به قدر کافی هیف داشته باشد تا بتواند ماده زمینه‌ای را تلقيح و از آن برای ادامه رشد استفاده کند. تولید کشت خالص به طور تفصیلی در فصل۶، بخش روشهای مختلف اصلاحی، تشریح خواهد شد. در این قسمت به طور خلاصه روش تهیه محیط کشت غذایی برای رشد میسلیوم بیان می شود.

یکی از مرسوم ترین محیط های غذایی برای کشت اسپور و یا تکثیر میسلیوم استفاده از محیط غذایی PDA است. نحوه تهیه این محیط غذایی به شرح زیر میباشد.

مواد مورد نیاز:

۲۰۰ گرم سیب زمینی ورقه‌ای، ۲۰ گرم پودر آگار، ۲۰ گرم دکستروز یا شکر سفید معمولی و آب تا حجم یک لیتر. روش کار: سیب زمینی ها را بشویید و ورقه ورقه کنید. آنها را به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بجوشانید تا نرم شوند. سیب زمینی ها را بردارید و حجم آب را دقیقا به یک لیتر برسانید. قند و آگار را اضافه کنید. مقدار قند و آگار بایستی دقیق باشد وگرنه محیط خیلی سفت و یا خیلی شل خواهد شد. محیط را در حین به هم زدن به آرامی گرم کنید تا آگار ذوب شود.

تا زمانی که هنوز محیط غذایی داغ است (۵۰°C)، آن را در محیط استریل به ظروف پتری و یا لوله های آزمایش استریل منتقل کنید. در صورت استفاده از لوله های آزمایش، فقط یک چهارم لوله های آزمایش را با محیط غذایی پر کنید و لوله های آزمایش را به صورت مورب (۴۵ درجه) بگذارید تا محیط غدایی سفت شود. در صورت استفاده از ظرف پتری، ضخامت محیط غذایی را ۵ تا ۷ میلیمتر بگیرید.

برای تکثیر میسلیوم روی محیط کشت می توان از فرمول زیر که ارزان تر است، نیز استفاده کرد.

مواد مورد نیاز:

۲۰۰ گرم برنج، ۱ لیتر آب، ۲۰ گرم ژلاتین

روش کار:

برنج را به مدت ۱۰ دقیقه بجوشانید، آن را با پارچه صاف کنید. مایع ردشده از صافی را نگهدارید. ۲۰ گرم ژلاتین به آن اضافه کنید و سپس آن را استریل نمایید. پس از سرد شدن به ۵۰°C به ظروف پتری منتقل کنید.

همچنین می توانید از گندم برای تهیه محیط کشت استفاده کنید.

مواد مورد نیاز:

۳۲ گرم گندم، ۲۰ گرم آگار و یک لیتر آب.

روش کار:

گندم را در یک لیتر آب به مدت دو ساعت بجوشانید. پس از ۲۴ ساعت محلول را از صافی عبور دهید و حجم محلول صاف را به یک لیتر برسانید. آگار را به آن اضافه کنید و پس از هضم کردن ‘ کار در محلول، آن را اتو‌کلاو نمایید.

اگرچه برای تهیه محیط کشت میسلیوم در اکثر منابع استفاده از آب مقطر دیونیزه (بدون يون) توصیه شده‌است، اما واقعا ضرورتی ندارد. البته در آزمایشات علمی که بایستی مقدار و غلظت هر ماده ای در محیط کشت دقیقا کنترل شود، استفاده از آب مقطر دیونیزه الزامی است چون آب معمولی حاوی املاح و عناصر متعددی است. همین مطلب در مورد آگار نیز مصداق دارد. برای محیط غذایی رشد میسلیوم در ظرف پتری نیازی به آگار بسیار خالص و گران قیمت نیست.

pH محیط غذایی برای تکثیر میسلیوم و یا اسپاون بایستی در حد خنثی باشد. قابل ذکر است که آگار نمی تواند محیط غذایی اسیدی را در صورت اتوکلاو کردن سفت نماید.

رعایت نکات بهداشتی در اسپان قارچ چیست؟

در صورت رعایت نکات بهداشتی و رعایت درجه حرارت، فشار و زمان مناسب اتوکلاو، به احتمال قوی آلودگی نخواهید داشت. با این وجود، اگر محیط غذایی هنوز آلودگی داشت می توانید از آنتی بیوتیک های عمومی مثل جنتامایسین و تتراسایکلین استفاده کنید. جنتامایسین قابل اتو کلاو کردن است یعنی در اثر اتوکلاو کردن اثر خود را از دست نمی دهد. لذا می توانید آن را قبل از اتوکلاو کردن به محیط غذایی اضافه کنید. اما تتراسایکلین بایستی پس از اتو کلاو کردن و سرد کردن محیط غذایی، در زیر هود استریل به آن اضافه شود.

استفاده از لوله های آزمایش

در صورت استفاده از لوله های آزمایش و ظروف پتری شیشه ای پیرکس، می توانید ابتدا محیط غذایی را به اندازه کافی در آنها بریزید و درب آنها را با ورقه های آلومینیومی بپوشانید و سپس آنها را به آرامی در اتوکلاو قرار دهید. با این وجود، می توانید محیط غذایی را در ارلن های نیم و یا یک لیتری بریزید و درب آنها را با ورقه آلومینیومی بپوشانید و پس از اتو کلاو کردن، و سردشدن محیط غذایی به حدود ۵۰°C، آن را به لوله های آزمایش و ظروف پتری استریل شده منتقل کنید.

استفاده از ظروف پتری پلاستیکی

در صورت استفاده از ظروف پتری پلاستیکی، طریقه اول ممکن نیست. ابتدا بایستی محیط غذایی در ارلن اتو کلاو شود و سپس به این ظروف پتری منتقل گردد. این ظروف پتری قبلا توسط شرکت سازنده با اشعه گاما استریل شده‌اند. وقتی درب کیسه پلاستیکی حاوی ظروف پتری پلاستیکی باز شد، بایستی همه آنها را در همان مرحله استفاده کنید. باقی گذاشتن چند ظرف پتری در هوای آزاد باعث نقوذ باکتری ها و اندام های تکثیری قارچها به درون آنها میشود.

اگر پس از انتقال ریزنمونه، ظرف پتری آلوده شد، یعنی قارچها یا باکتریهای رقیب در آن رشد کردند فقط در صورتی که آلودگی مربوطه تماسی با ریزنمونه ندارد، سعی شود که ریزنمونه با دقت از ظرف پتری خارج و به محیط جدیدی منتقل شود. هرگز قسمت آلوده را مستقیما حذف نکنید، چرا که با دست زدن به قسمت آلوده، ممکن است اسپورهای قارچ رقیب پخش شوند.

تهیه اسپاون مادری

پس از تهیه کشت خالص، نوبت به تهیه اسپاون مادری و سپس اسپاون تجاری می رسد. اصولا نژاد مورداستفاده عامل اصلی تعیین کننده ارزش یک اسپاون است، اما برخی نکات مهم در طی فرایند تهیه اسپاون وجود دارد که رعایت آنها می تواند نقش مثبت نژاد را تشدید و یا در صورت عدم رعایت از اهمیت آن بکاهد. باید توجه داشت که تهیه اسپاون هم یک هنر محسوب می شود و هم ایجاب می نماید تا از آخرین دستاوردهای تحقیقاتی در تهیه یک اسپاون مناسب استفاده شود. ادامه مراحل مختلف تهیه اسپاون به قرار زیر است:

کشت اسپان مادری درون شیشه ها و کشت اسپان تجاری درون کیسه پلاستیکی:

دوپارامتر اصلی در این مورد:

1_ انتخاب ماده زمینه ای مناسب برای اسپان

برای اینکه میسلیوم قارچ به بستر کشت منتقل شود، بایستی ابتدا آن را در یک ماده زمینهای تکثیر کرد، چون انتقال میسلیوم از ظرف پتری به کمپوست مقرون به صرفه نیست و نمی توان آن را به صورت همگن در کمپوست توزیع کرد.

هم اکنون در اکثر موارد، از بذر غلات برای ماده زمینه ای اسپان، استفاده می شود. رایج ترین بذر مورداستفاده، بذور چاودار، ارزن و گندم است. به دلیل فراوانی گندم از این غله استفاده می شود. گندم مورداستفاده برای اسپاون بایستی تازه باشد، یعنی برداشت همان سال باشد، دارای دانه‌های شکسته و ضایعات اضافی نباشد. همچنین بایستی فاقد آلودگی باکتریایی باشد.

2_ آماده سازی ماده زمینه ای اسپان قارچ چیست؟

آماده سازی ماده زمینه ای

 جوشاندن و خیساندن دانه ها

سرعت توسعه شبکه میسلیومی در ماده زمینهای موردنظر، ارتباط مستقیمی با محتوای رطوبت آن دارد. این محتوای رطوبتی می تواند سرعت رشد میسلیوم ها را کم یا زیاد کند. آنچه که باعث می شود محتوای رطوبتی ماده زمینه‌ای بالا رود، جوشاندن و خیساندن دانه‌های مورد نظر است. جوشاندن، همچنین باعث می شود که دانه موردنظر نرم و قابل نفوذ شود و شبکه میسلیوم قارچ بتواند در آن نفوذ کند و از آن برای تغذیه و رشد خود استفاده کند. علاوه بر این، جوشاندن باعث می شود که برخی از آلودگی‌های زیاد موجود در دانه ها تاحدودی از بین بروند.

روش های متعددی برای جوشاندن و خیساندن ارائه دادیم. اینکه کدام یک از این روش‌ها بهتر هستند، به تجربه‌ای بر می‌گردد که محقق مربوطه به دست می‌آورد. لذا نمی‌توان با اطمینان گفت کدام روش بهتر از سایر روش‌ها است. با این وجود، برخی اصول در جوشاندن و خیساندن وجود دارد که در تمام این روش‌ها یکسان است. به عنوان مثال، در یک روش مبتنی بر یافته‌های مرکز تحقیقات قارچ‌های خوراکی جهاددانشگاهی مشهد می‌توان ۱۰ کیلوگرم دانه چاودار یا گندم را در ۱۲ لیتر آب به مدت ۲۰ دقیقه جوشاند و سپس دانه‌ها را در آب جوش به مدت ۱۰ دقیقه نگهداری کرد.

خشک کردن دانه ها

تنظیم pH و جلوگیری از لزج شدن ماده زمینهای موقعی که عمل جوشاندن و خیساندن تمام شد، باید اجازه داد تا دانه‌های موردنظر سرد شوند و آب اضافی آنها تبخیر شود. برای این کار می توان دانه ها را روی روزنامه پهن کرد و اجازه داد تا هم سرد شوند و هم اب اضافی آنها گرفته شود. درصد رطوبت دانه ها برای اسپاون بایستی حدود ۳۸ تا ۵۴ باشد. رطوبت – ٪۳۸ باعث کاهش رشد میسلیوم و رطوبت بیشتر از ۵۵٪ باعث ترغیب رشد باکتری ها می شود.

بعد از این عمل لازم است که کربنات کلسیم و سولفات کلسیم هیدراته به مخلوط دانه ها اضافه شود سولفات کلسیم هیدراته از به هم چسبیدن و لزج شدن دانه ها جلوگیری می کند و کربنات کلسیم pH دانه را تنظیم می نماید. درجه pH دانه ها باید تاحدودی خنثی باشد. یعنی pH آن در محدوده ۶٫۵ تا ۷٫۲ باشد. اینکه چه میزان باید از این دو ماده استفاده کرد، در منابع مختلف به صورت متفاوت ارائه شده‌است که به برخی از آنها اشاره می گردد.

• استفاده از ۲٪ سولفات کلسیم و ۶٪ کربنات کلسیم (از نظر وزنی).
• استفاده از ۱۲ گرم کربنات کلسیم و ۱۲ گرم سولفات کلسیم هیدراته به ازای هر یک کیلوگرم وزن خشک دانه گندم.
• استفاده از تفاله برگ‌های چای (به عنوان تأمین کننده کربنات کلسیم) به همراه دانه‌های جوش به نسبت ۱:۱

استریل کردن دانه ها

بعد از اتمام مراحل قبلی، ۳۰۰ گرم مخلوط حاصل را در ظروف شیشه ای پیرکس یک لیتری قرار می‌دهیم. سپس دهانه ظروف را با فویل آلومینیومی به خوبی می‌پوشانیم (در تولید اسپان قارچ تجاری، از ظروف پلاستیکی سلوفان با درپوش پنبه ای مصرف می‌شود. بعد از پر کردن ظروف باید آنهارا استریل (سترون) کرد. سترون سازی مسئله مهمی در فرایند تولید اسپاون است، به طوری که سترون سازی ناقص عامل مهمی در ایجاد آلودگی‌های بعدی در اسپاون می‌باشد. روش‌های متفاوتی برای سترون سازی دانه‌های داخل ظروف ذکر می‌شود که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱- استفاده از اشعه گاما.

استفاده از اشعه گاما

2- استفاده از اتوکلاو

با شرایط فشار ۱۵۴ بار و درجه حرارت ۱۲۱٫۵°C. مدت زمان اتو کلاو به حجم ماده‌ای که درون اتوکلاو قرار می‌گیرد بستگی دارد. این مدت می تواند بین یک تا دو ساعت متفاوت باشد. برای اطمینان بیشتر می توان دو بار ماده زمینه‌ای را اتو کلاو کرد و هر بار مدت اتوکلاو را ۴۵ دقیقه در نظر گرفت.در هنگام اتوکلاو، ابتدا بایستی دریچه خروج هوای اتوکلاو به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه پس از جوش آمدن آب و تولید اسپان قارچ بخار باز باشد تا هوای آلوده درون اتوکلاو خارج شود. سپس باید شیر خروج اتوکلاو را بست تا به مدت لازم برای مایعات ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در فشار معین اتوکلاو روشن بماند. برای کیسه های حاوی ۵۰۰ گرم دانه گندم، بسته به تعداد کیسه ها و ظرفیت اتوکلاو، ۱٫۵ تا ۲ ساعت اتو کلاو لازم است.

۳- اضافه کردن آب اکسیژنه.

آب اکسیژنه باعث میشود تا کشت ها توسط باکتری های غیر هوازی دچارآلودگی نشوند. چرا که میسلیوم قارچ، آب اکسیژنه اضافه شده را می شکند و اکسیژن آن را آزاد می کند و لذا شرایط برای رشد باکتری های غیر هوازی نامساعد میشود. آب اکسیژنه آلودگی ها را از بین می برد بدون آنکه باعث ایجاد نژادهای جدید مقاوم بشود.

مزایای آب اکسیژنه در اسپان قارچ چیست؟

در حالی که آنتی بیوتیک ها فقط باکتری های حساس را می کشند و می توانند برای موتانهای مقاوم به آنتی بیوتیک نوعی شرایط انتخابی ایجاد کنند. برای استفاده از آب اکسیژنه می توان از پراکسید هیدروژن (محلول ۳٪) استفاده کرد. از مزیت های این ماده می توان به موارد زیر اشاره نمود: ارزان بودن، نداشتن بو، عدم ایجاد آلرژی، سمیت پایین، باثبات بودن، به آسانی در دسترس بودن، سهولت استفاده، عدم ایجاد آلودگی برای محیط و قابل تجزیه بودن. آنزیم هایی در کاه و کلش غلات وجود دارند که آب اکسیژنه را تخریب می کنند.

بنابراین، لازم است تا این آنزیم ها قبل از اینکه آب اکسیژنه اضافه شود، حذف گردند. معمولا کاه و کلش را در دمای ۱۵۰°C به مدت چندین ساعت یا در اتاق بخار به مدت ۲۴ ساعت قرار می دهند. البته سایر مواد زمینه ای چنین مشکلی را ندارند و فقط در مورد کاه و کلش این مشکل پیش می آید. آب اکسیژنه برروی اسپورهای قارچ های خوراکی تأثیر منفی دارد.

تندش اسپور

بنابراین، اگر می خواهید تندش اسپور داشته باشید، ابتدا باید آن را در یک محیط کشت بدون آب اکسیژنه کشت دهید و سپس میسلیوم ها را به محیط کشت حاوی آب اکسیژنه منتقل کنید. آب اکسیژنه را نمی توان در کشت مایع به کار برد زیرا در کشت مایع نیز آنزیم هایی آزاد می شود که مولکول آب اکسیژنه را تجزیه می کند.

در مواقعی که آلودگی باکتریایی در محیط کشت زیاد است، می توان از آنتی بیوتیک های عمومی مانند جنتامایسین یا تتراسایکلین استفاده کرد. جنتامایسین خاصیت خود را در اثر اتوکلاو از دست نمی دهد، لذا می توان آن را قبل از اتو کلاو کردن به محیط اضافه کرد. اما تتراسایکلین و بسیاری آنتی بیوتیک های دیگر را بایستی بعد از اتو کلاو کردن اضافه کرد.

موارد کاربرد آب اکسیژنه در اسپان قارچ چیست:

الف) در کشت های میسلیوم در ظروف پتری. آب اکسیژنه را به محیط کشت آگار اضافه می کنیم. نیازی به استفاده از دستکش یا امکانات استریل برای جلو گیری از آلودگی نیست. سپس از کشتهای مربوطه برای تلقیح دانه های گندم استفاده می کنیم.

ب) در اسپان. آب اکسیژنه را به ماده زمینه ای اسپاون اضافه می کنیم. نیازی به استفاده از هود استریل نیست. از اسپاون حاصل، برای مایه زنی بستر کشت استفاده می‌کنیم.

روش تولید بذر قارچ

روش تولید اسپان قارچ چیست؟ پس از تولید یک کالچر مناسب باید با یکی از روش های مذکور به تولید بذر مادری (Mother spawn) اقدام و از آن برای تلقیح (مایه زنی) به کیسه‌های آماده استفاده کرد.

بذرهای خریداری از شرکت‌های خارجی همگی میسلیوم‌های دی کاربوتیک(_n 2 ) هستند که ما ازطریق رشد رویشی، آنها را تکثیر می‌کنیم. رشد زایشی میسلیوم ها در سالن پرورش ، هنگام تولید اندام باردهی و تولید اسپور صورت می گیرد که منوکاریوتیک (n) هستند.

نوع گندم مورد استفاده در تولید اسپان قارچ معمولاً از نوع دیم و سرداری است. این نوع گندم در هنگام پخت از مقاومت بیشتری نسبت به گندم‌های آبی برخوردار است و کمتر نشاسته پس می‌دهد. گندم مورد استفاده باید تمیز و بدون شکستگی و سبوس باشد. گندم‌های دارای سیاهک نباید مورد مصرف قرار بگیرند چرا که اتوکلاو را با مشکل روبرو می‌کند.

پس از مرحله پخت گندم

پس از مرحله پخت گندم و بعد از آبکش کردن و خشک کردن آن ، با اضافه کردن سنگ گچ و کربنات ، میزان رطوبت و PH را تنظیم نموده و سپس این بسته ها در اتو کلاو قرار می گیرد و در دمای 120 درجه و فشار بالای atm2,1 (15پوند) به مدت 1 الی 2 ساعت اتوکلاو می شود . البته زمان اتوکلاو شدن مؤثر و فشار آن با توجه به عواملی مانند حجم اتوکلاو، حجم کیسه های موجود، نوع اتوکلاو و ایزوله آن ، سیستم پخش بخار و دمای بخار ورودی متغیر است . ممکن است اتوکلاوی در فشار مثلاً tam2 بتواند دمای 121 درجه سانتیگراد را تأمین کند .

پس از خروج کیسه‌ها از اتوکلاو و خشک شدن آنها در اتاق خشک کننده ( cooling room ) کیسه‌ها به اتاق تلقیح ( inculton room ) منتقل و بابذر مادری تلقیح می شوند. پس از اضافه نمودن بذر به کیسه در داخل اتاق رشد ( inculton room ) به مدت 14 روز رشد آن کامل می شود. البته در این مدت تقریباً در روز هشتم جهت پخش مؤثر میسلیوم در کیسه ها ، بذرها به اصطلاح برزده می شوند تا میسلیوم به صورت کامل درکیسه پخش شود و آلودگی در صورت وجود، خود را نمایان کند . الکل اتیلیک، کلروفرم و آب مقطر باعث افزایش جوانه زنی اسپور در محیط آگاردار می شود. در مرحله جوانه زنی اسپور در قارچ دکمه‌ای، توده اسپور ها به رنگ قهوه ای مایل به ارغوانی در می آید.

در نهایت:

روز چهاردهم بذرها محیای خروج از اتاق رشد جهت فروش و یا کشت هستند . PH مواد پس از استریل در تهیه بذر از غلات بین 6،7 – 6،5 است . اسپان تولیدی از پرلیت و سبوس ، به راحتی از هم باز می‌شود و به نسبت ارزان است . همچنین به مدت طولانی می توان نگهداری نمود . اما اسپان تولید شده به صورت بلوک آجری، باعث انتقال آفات و بیماری ها می شود . جوانه زنی اسپورها در دمای بالاتر از 9 درجه و پایین تر از 3 درجه متوقف می شود.

تولید بذر قارچ خوراکی

فازهای

تولید اسپان قارچ چیست؟

انتخاب دانه غلات باکیفیت بالا :

جهت تولید بذر قارچ از غلات یکساله و سالم و درشت و بدون ضایعات و نیز از دانه های با بافت سفت و محکم مانند دانه های غلات دیم که فاقد هر گونه بیماری باشد، استفاده می شود.

خیساندن دانه غلات و سپس جوشاندن تا مرحله نرم شدن :

میزان و اندازه وزن غلات و آب را باید به میزان مناسب در نظر بگیرند تا بذر غلات بتواند به بهترین شکل ممکن تغییر حالت دهد.

در این میان بطور مثال 100 کیلوگرم بذر گندم بعد از شستشو داخل 150 لیتر آب می‌ریزند و زیر ظرف آب را روشن می‌کنند و آب را به مرحله جوش می‌رسانند و مدت 15 دقیقه در این دما نگهداری می‌کنند و سپس شعله را خاموش می‌نمایند و دانه گندم داخل ظروف آب به مدت 15 – 8 دقیقه در همین حالت نگه می‌دارند تا از استحکام بافت دانه کم شود یا به اصطلاح دانه گندم کمی نرم شود . لازم به ذکر است دانه گندم باید به اندازه‌ای بجوشد که اصطلاحاً نیم پز شود و دانه گندم نترکد، چرا که در صورت ترکیدگی دانه گندم، نشاسته آن خارج می‌شود و باعث انواع بیماری‌های قارچی و باکتریایی می‌شود.
مقدار نرمی دانه‌گندم باید به گونه‌ای باشد که در اثر فشار آن بین دو انگشت شصت و سبابه، له شود اما حالت لزج و آبکی به خودش نگیرد. یکی دیگر از عوامل جوشاندن دانه گندم، از بین بردن قوه نامیه گندم است که در این راستا بذر گندم براحتی می توان مواد غذایی خود را در اختیار بذر قارچ قرار دهد .

آبکش نمودن، خشک کردن و تنظیم PH :

بعد از جوشاندن کامل بذر گندم، آنرا آبکش کنید و آب اضافی را از آن بگیرید و داخل محیط آزمایشگاهی دانه‌های غلات روی یک صافی و یا پارچه سفید تمیز پهن کنید تا دما و اندازه رطوبت آن کاهش یابد . جهت کاهش رطوبت تا 60 – 55 درصد باید کربنات کلسیم و سولفات کلسیم را جهت خشک نمودن رطوبت اضافی و نیز تنظیم PH آنرا بین 2/7 – 5/6 رساند.

استریل نمودن دانه های گندم داخل اتوکلاو :

بعد از انجام مراحل جوشاندن و تنظیم نمودن رطوبت بذر گندم ، جهت استریل نمودن، دانه‌های گندم را داخل ظروف شیشه‌ای یا پروپیلنی قرار می‌دهند و داخل هر ظرف به میزان یک کیلوگرم گندم قرار می گیرد و قسمت بالایی ظرف حدالامکان خالی است و بعد از قرار دادن بذر داخل ظرف، دهانه ظرف با فویل آلومینیومی همراه با چوب پنبه بطور کامل بسته‌بندی می‌شود و جهت استریل نمودن ظروف بذر گندم داخل اتوکلاو قرار می گیرد تا فشار یک اتمسفر و با دمای 121 درجه سانتیگراد و به مدت 2 – 1 ساعت، عمل استریل و پاستوریزه انجام گیرد . البته زمان اتوکلاو به حجم دستگاه اتوکلاو و نیز فشار آن بستگی دارد.

تلقیح نمودن دانه های گندم با محیط کشت خالص

بعد از اتمام مرحله استریل ، کیسه های بذر استریل از داخل اتوکلاو خارج و به داخل آزمایشگاه انتقال می یابند. تمامی مراحل کاری تلقیح زیر هود لامینار و در محیطی کاملاً استریل انجام می پذیرد. دمای بذر داخل کیسه بعد از سرد شدن به میزان 24 += 22 درجه می رسد. داخل هر کیسه‌ی بذر یک کیلوگرمی گندم، یک قطعه یک سانتی متری از محیط کشت را قرار می‌دهند تا رشد میسلیوم قارچ روی بذر گندم شکل بگیرد، به نحوی که از بیرون شیشه یا کیسه پروپیلنی، رشد میسلیوم ها رویت شود.
بعد از گذشت 5 – 4 روز عمل جابجا نمودن بذر داخل کیسه کشت یا سروته کردن کیسه انجام شده یا اصطلاحاً بذر بر زده می شود . این عمل بطور متوسط 3 -2 مرتبه در هر دوره انجام می پذیرد تا تمامی نقاط بذر گندم بطور یکنواخت دارای میسلیوم قارچ می‌ و معمولاً طی 15 – 13 روز با دمای  24 += 22 درجه می تواند تمامی نقاط بذر گندم را پوشانده و بذر آماده مصرف داخل کمپوست شود .

مشخصات اسپان قارچ چیست:

 نکات مهم مشخصات اسپان قارچ چیست؟ ویژگی‌های ماکروسکوپی (ظاهری) یک بذر ایده آل سفید باشد و این سفیدی در اثر رشد میسلیوم باشد نه در اثر سنگ گچ و کربنات زیاد . یعنی حجم میسلیوم باید در بذر بالا بوده و میسلیوم روی بذر بصورت قوی رشد کرده  به راحتی از روی گندم پاک نشود. نارس (جوان ) نبوده و حاوی بافت (فلافی) نباشد .

دلایل وجود قسمت های فشردگی میسلیوم در بذر:

• از عمر بذر بیش از دو هفته می گذرد و اصطلاحاً پیر است و قدرت نمو یک بذر 14 روزه را در کمپوست نخواهد داشت .
• دلیل دیگر عدم تهیه صحیح بذر مادری است و در تهیه آن از قسمت های هوایی و بافتی آن استفاده می‌شود. در این صورت در کمپوست نیز حالت فشارآور فلافی داریم که در میزان باردهی مؤثر است.

دو مشخصه اولیه بذر قارچ خوراکی بدین شرح است:

• عدم ابتلاء به آلودگی های قارچی از قبیل کپک های سبز ، سیاه، زرد و … (آسپرژیلوس، پنیسلیوم، تریکودرما) و همچنین آلودگی های باکتریایی و سایر پارازیت های قارچی .
• دارای دسته بندی مناسبی باشد . یعنی کیسه ها به صورت یک کیلوگرمی بوده و حاوی فیلتر پنبه ای مناسبی باشند .

ویژگی های کیفی یک اسپان قارچ چیست؟

ویژگی‌های اسپان قارچ چیست؟ بعد از اتمام مراحل تهیه اسپان یا بذر قارچ می توان تا حدودی با کنترل برخی شاخص ها فهمید که آیا اسپان تولیدی ارزش مایه زنی برای تولید قارچ را دارد یا خیر. برخی از مهمترین این شاخص ها عبارت اند از:

• باید شبکه میسلیومی اطراف تمام دانه‌ها را پوشاند.
• رشد شبکه میسلیومی باید به صورت رشته‌ای باشد. نوع پنبه‌ای بعد، ممکن است باعث تشکیل بافت نمدی روی لایه خاک پوششی شود و در امر تولید قارچ مشکلاتی را پدید آورد.
• رنگ میسلیوم در یک اسپان تازه باید سفید باشد. رنگ قهوه‌ای نشان دهنده کهنه شدن بذر قارچ (اسپان) تولیدی است. توصیه اکید می‌شود اسپاون مورد استفاده در مایه زنی تازه باشد. یعنی هنوز در حال پر کردن ماده زمینه‌ای و فعال باشد. در صورت لزوم حداکثر سه ماه می‌توان اسپاون را در یخچال برای مایه زنی نگهداری کرد.
• اسپان تولیدی نباید لزج شود، چرا که این لزجی دلیل وجود آلودگی باکتریایی است.
• لکه‌های سبز و سیاه، که معمولا نشان می‌دهد. قارچ کثیف است و نباید در اسپان تولیدی آنرا ببینیم.
• اسپان نباید بوی ترشیدگی بدهد. این بو نشانه آلودگی باکتریایی است.

در انتها لازم به ذکر است که کیفیت بذر برای تولید قارچ و برداشت با راندمان بالا، به تنهایی کافی نیست؛ بلکه کیفیت کمپوست نیز اهمیت بسزایی دارد و چنانچه کمپوست کیفیت و مطلوبیت چندانی نداشته باشد، نمی توان درباره کیفیت و باردهی بذر قارچ (اسپان قارچ) هیچ تضمینی داد، زیرا بهترین بذرها نیز در شرایط و محیط کشت نامطمئن رشد نخواهد کرد، درست مانند آنکه بخواهید در خاک شور و فقیر از نظر بافت، بهترین بذر یک نوع گل را کشت کنید.

نگهداری بذر قارچ یا اسپان

بعد از اتمام تلقيح، ظروف یا کیسه‌های اسپان بایستی به اتاقی با درجه حرارت بین ۲۳- ۲۵°C منتقل شوند. مدت 12 الی 18 روز برای به دستیابی به یک اسپان مناسب، ضروری است. در طی این مدت باید از جا به جایی شدید ظروف خودداری کنید چرا که این کار باعث می‌شود هیف‌ها از هم جدا بشوند و زمان تکمیل اسپاون به تأخیر بیافتد. ولی توصیه می‌شود ظروف را هر سه یا چهار روز یک بار به آرامی تکان دهید. در اسپان نوع تجاری نیز شرایط نگهداری به همین ترتیب است و تنها طریقه ظروف پلاستیکی متفاوت است .

بهترین دمای نگهداری بذر قارچ یا اسپان دمای 2-4 درجه سانتیگراد است. در این دما با کمترین آسیب می‌توان اسپان (بذر قارچ) را برای 3 تا 5 ماه نگهداری کرد. توصیه می‌شود تا از اسپان تازه برای مایه‌زنی و تولید استفاده شود.

استفاده از اسپان کهنه ، منجمد و کثیف قطعا بر راندمان و کیفیت محصول تولیدی اثرات سو خواهد داشت.

پیش از مصرف اسپان باید کیفیت اسپان از حیث آلودگی، میزان پوشش میسیلیوم روی اسپان، رنگ اسپان، عدم پارگی کیسه‌های اسپان و میزان سیاهی در کیسه‌های بذر باید دقیقا بررسی شود.

در صورت وجود هر یک از موارد بالا، ضمن گزارش به تامین کننده اسپان، از مصرف آن باید پرهیز شود.

در ادامه:

همچنین در صورت نگهداری بیش از حد بذر قارچ یا اسپان در سردخانه و در اثر رشد زیاد میسلیوم‌ها، ضمن ضخیم شدن میسیلیوم، توده بذر داخل کیسه بیش از حد طبیعی به هم می‌چسبند. در این صورت قبل از مایه‌ زنی این اسپان باید تکان داد تا دانه‌ها از هم بازشوند. حین این مرحله بار دیگر بر مصرف بذر یا اسپان قارچ تازه تاکید می‌شود.

در هنگام استفاده از اسپان تازه، بلافاصله پس از ورود بذر قارچ یا اسپان به کمپوست، رشد میسلیوم درون کمپوست آغاز می‌شود و در رقابت با قارچ‌های رقیب برتری خواهد یافت.

ولی اگر از اسپان ذخیره‌ به مدت طولانی (کهنه) استفاده شود، حداقل ۲ روز طول می‌کشد تا رشد میسیلیوم روی اسپان آغاز شود و در این مدت باکتری‌ها و سایر ارگان‌های بیماری زا از رقیب خود یعنی میسیلیوم قارچ جلو می‌افتند.

آلودگی های بذری

این بدین معنا نیست که آلودگی‌ها مختص بذر هستند. بلکه آلودگی در خاک و کمپوست هم قابل مشاهده است که ناشی از پاستوریزه شدن ناقص کمپوست و بذر است.

کپک آسپرژیلوس

آسپرژیلوس دارای طیف رنگی وسیعی بوده و از رنگ زرد، سبز، صورتی تا سیاه متفاوت است. آسپرژیلوس، کپکی متداول در تولید بذر قارچ است. کپک‌های دیگری چون پنسیلیوم و تریکودرما که ممکن است رنگهای مشابهی داشته باشند، کمتر در بذر مشاهده می‌شوند. لازم به ذکر است که اکثر کپک ها در بذر، ناشی از آسپرژیلوس هستند . آسپرژیلوس‎‌ها در PH تقریباً خنثی، فعال بوده و علاقه زیادی به چوب قفسه‌های چوبی دارند. به دلیل تنوع رنگ در آنها نمی‌توان با تکیه بر رنگ کپک به نوع آن پی برد. یعنی جنس آسپرژیلوس در طیف رنگی زرد، سبز، صورتی و سیاه است. گونه‌های آسپرژیلوس معمولاً گرمادوست هستند. برخی از انواع آنها سمی بوده و آفلاتوکسین مرگ‌آوری تولید می‌کنند. نمونه As -Flavus

کپک سبز – آبی

این نوع کپک ، اسپورهایی به رنگ‌های سبز و آبی روی سطح مواد غذایی ایجاد می کند و به کربوهیدرات‌ها علاقه فراوانی دارند و روی موادی از قبیل سلولز، نشاسته، چربی، لیگنین و آنها را در بذرهای کثیف می‌بینیم. سایر آلودگی‌های قارچی مربوط به بذر نبوده و عامل آن کمپوست یا خاک هستند.

پس‌ روی نژاد و حفظ آن

از علائم پس‌ روی کاهش رشد میسلیوم و بروز انواع ناهنجاری های رشدی، نظیر نمدی و پنبه ای شدن میسیلیوم هاست.

حتی در تمامی مراحل پرورش قارچ این پس روی وجود دارد و موجب کاهش شدید عملکرد، فقدان عملکرد یا کاهش کمیت و کیفیت قارچ شود.

اگر نژادی بطور مداوم تکثیر شود بعد از چند نسل دچار پس‌ روی ژنتیکی می شود و  بعضی از خصوصیات ژنتیکی مطلوب را از دست می دهد. البته تکثیر یک نژاد بخودی خود موجب تحمیل پس روی نژادی نمی شود ولی احتمال آن را افزایش می دهد.

از دیدگاه دانشمندان پس‌ روی نژادی قارچ خوراکی ناشی از انحراف رشدی هیف ها است و در حقیقت هیف های غیر نرمال سبب پس روی نژادی می‌شوند.

این غیر نرمال بودن ممکن است به دلیل ژنتیک، کمبود یا ازدیاد وجود برخی مواد آلی، اکسیژن، آلودگی ها، تغییرات در اسیدیته محیط و مواد غذایی تجمع متابولیت‌های نامطلوب رخ بدهد.

تولید بذر قارچ در ایران

با پیشرفت علم پرورش قارچ در ایران، روند تولید بذر قارچ (اسپان قارچ) به صورت کاملاً علمی در کشور احساس میشد. چرا که تولید بذر یک مقوله کاملاً تخصصی است و تولید آن به روش سنتی (تکثیر پی در پی) و بدون بهره‌گیری از مادر کالچرهای متولد به روش صحیح و علمی، کاری پرریسک و خطرناک می‌باشد. متأسفانه در ظاهر هم هیچگونه تفاوتی از جهت تشخیص آن یا نمونه علمی متولد بذر مشاهده نمی‌شود و همین امر آفت تولید بذر در کشورمان بوده است.

در حال حاضر در کشورمان نیز بیشتر سویه‌های 512-107-15A1- 130 – 730 از مصرف بیشتری برخوردار هستند. بذر 64F – 62 F نیز بیشتر برای تهیه کنسرو قارچ استفاده می شود .

 ویدیو آموزشی پنج گام برای داشتن اسپان عالی در پرورش قارچ