.اسپان یا بذر قارچ به اندام‌های رویشی قارچ ( میسیلیوم) به همراه مواد غذایی( عموما دانه غلات) ان که برای تکثیر در اشل صنعتی استفاده می شود، اطلاق می‌شود.
با نگهداری میسلیوم قارچ خوراکی در شرایط خاص نگهداری و رشد آن بر روی یک ماده زمینه‌ای مغذی، تمام سطح دانه با میسیلیوم قارچ پوشیده خواهد شد و از مجموعه آن برای تکثیر قارچ استفاده می شود.
دلایل استفاده از اسپان
در طبیعت قارچ‌ها برای تداوم بقاء و تکثیر خود از اسپور ها استفاده می‌کنند.اسپورها اندام بسیار کوچکی هستند که عمدتا به زمان نسبتا طولانی( ۷-۱۰ روز) برای جوانه زنی و رشد نیاز دارند.
به همین دلایل از اسپان در تولید صنعتی قارچ دکمه ای استفاده نمی شود.در صورت استفاده از اسپور برای تلقیح بستر، ریسک آلودگی کمپوست با کپک های رقیب قبل از جوانه‌زنی اسپور بسیار بالا خواهد بود.
مراحل تهیه اسپان
مراحل ضروری تهیه اسپان به قرار زیر است. این مراحل به شکلی است که میزان میسیلیوم در هرمرحله افزایش پیدا می کند.
۱-کشت مادری در اگار
۲-کشت تلقیحی در ظروف پتری
۳- کشت اسپان مادری درون شیشه یا کیسه‌های پلاستیکی
۴-کشت اسپان تجاری درون کیسه‌های پلاستیکی
برای جلوگیری از ورود آلودگی به اسپان در طی انتقال میسیلیوم، تمام مراحل چهارگانه باید در شرایط و در زیر اطاقک کشت ( لامینارفلو)صورت گیرد.
در ادامه محطی که اسپان به آن منتقل می شود نیز بایستی کاملا استریل باشد.میزان رشد و قدرت اسپاون تحت تاثیر نوع نژاد، محیط کشت ، طول مدت نگهداری و درجه حرارت است.
نگهداری اسپان
بهترین دمای نگهداری اسپان دمای 2-4 درجه سانتی‌گراد است.در این دما با کمترین آسیب می توان اسپان را برای 3تا5 ماه نگهداری کرد. توصیه می‌شود تا از اسپان تازه برای مایه‌زنی و تولید استفاده شود.
استفاده از اسپان کهنه ، یخ زده و آلوده قطعا بر راندمان و کیفیت محصول تولیدی اثرات سو خواهد داشت.
پیش از مصرف اسپان باید کیفیت اسپان از حیث آلودگی،میزان پوشش میسیلیوم روی اسپان،رنگ اسپان،عدم پاره گی کیسه های اسپان و میزان سیاهی در کیسه های بذر باید دقیقا بررسی شود.
در صورت وجود هر یک از موارد قید شده، ضمن گزارش به تامین کننده اسپان، از مصرف آن باید پرهیز شود.
در صورت نگهداری بیش از حد اسپان در سردخانه و در اثر رشد زیاد میسلیوم ها، ضمن ضخیم شدن میسیلیوم ،توده بذر داخل کیسه بیش از حد طبیعی به هم می‌چسبند.
در این صورت قبل از مایه‌زنی، این اسپان باید تکان داده شود تا دانه‌ها از هم بازشوند. در این مرحله بار دیگر بر مصرف اسپان تازه تاکید می شود.
در صورت استفاده از اسپان تازه،بلافاصله پس از ورود اسپان به کمپوست، رشد میسلیوم درون کمپوست آغاز می‌شود ودر رقابت با قارچ‌های رقیب برتری خواهد یافت.
ولی اگر از اسپان ذخیره‌شده به مدت طولانی استفاده شود ۲ روز طول می‌کشد تا رشد میسیلیوم روی اسپان آغاز شود و در این مدت باکتری‌ها و سایر ارگان های بیماری زا از رقیب خود یعنی میسیلیوم قارچ جلو می‌افتند.
پس‌روی نژاد و حفظ آن
از علائم پس‌روی کاهش رشد میسلیوم و انواع ناهنجاری های رشدی نظیر نمدی و پنبه ای شدن میسیلیوم هاست .
همچنین ممکن است در تمامی مراحل پرورش قارچ این پس روی وجود داشته باشد و موجب کاهش شدید عملکرد ، فقدان عملکرد یا کاهش کیفیت محصول شود.
اگر نژادی به‌طور مداوم تکثیر شود بعد از چند نسل دچار پس‌روی ژنتیکی می شود و بعضی از خصوصیات ژنتیکی مطلوب را از دست بدهد. البته تکثیر یک نژاد بخودی خود موجب تحمیل پس روی نژادی نمی شود ولی احتمال آن را افزایش می دهد.
از دیدگاه دانشمندان پس‌روی نژادی قارچ خوراکی ناشی از انحراف رشدی هیف ها است و در حقیقت هیف های غیر نرمال سبب پس روی نژادی می شوند.
این غیر نرمالی ممکن است به دلیل ژنتیک ، کمبود یا بیش بود،وجود برخی مواد آلی،اکسیژن،آۀودگی ها، تغییرات در اسیدیته محیط و مواد غذایییا تجمع متابولیت های نامطلوب رخ بدهد.
اصطلاحات اسپان یا بذر قارچ
- اتو کلاو (Autoclave): دستگاهی که با آن مواد و وسایل را تحت‌فشار و حرارت بالای ناشی از بخار آب استریل می‌کنند.
- اسپان(Spawn): میسلیومی خالص که بر روی یک ماده آلی (معمولاً دانه غلات) کشت و تکثیر می‌شود.
- استرین(Strain): یک تیپ یا واریته مخصوص از یک نژاد.
- استریل(Serial): عاری از هرگونه میکروب
- آگار(Agar): ماده ژلاتینی که از جلبک‌های دریایی استخراج می‌شود و برای جامد کردن محیط کشت استفاده می‌شود.
- آگاریکاس بایسپورس (Agaricus bidporus): قارچ دکمه‌ای سفید از گروه بازیدومیست ها بیشترین قارچی که در تمام دنیا کشت می‌شود.
- اینوکولوم(Inoculum): بخشی از قارچ اعم از بافت، اسپور یا میسلیوم که برای تلقیح به‌کار گرفته می‌شود.
- اینوکولیشن(Inoculation) یا تلقیح: انتقال میسلیوم قارچ بر روی محیط کشت.
- کشت بافت (Tissue culture): کشت خالص قارچ که از بافت آن تهیه می‌شود.
- پتری پلیت (Petri-plate): ظرف شیشه‌ای ته گودی است که برای کشت میکروار ارگانیسم‌ها به‌کار می‌رود.
- ژیپسوم(Gypsum): یاسولفات کلسیم که در تهیه اسپان مانع از چسبندگی دانه‌ها و در تهیه کمپوست از چسبیدن اجزای آن
و متقاعدشدن گاز آمونیاک جلوگیری می‌کند. - ژنتیک منیپولیشن (Genetic manipulation): دست‌کاری و تغییراتی که در ژن‌ها برای بهتر شدن نژاد قارچ‌ها انجام می‌گیرد.
- ساب کلچر (Subculture): کشت مجدد.
- فلوفی میسلیوم (Fluffy myceliu): میسلیومی است با رشد متراکم که باعث تولید استوما بر روی بستر می‌شود.
- فومیگنت(Fumignet): استفاده از مواد فرار و گازی برای ضدعفونی کردن
- کانتامینیشن(Contamination): آلوده شدن اسپان توسط هرگونه میکروارگانیسم
- لایم(Lime): ترکیبات دارای کلسیم و کربنات کلسیم.
- مادرکالچر(Mother culture): کشت خالص از سوش اصلی
- مدییا(محیط کشت Medium): محیط غذایی تشکیل‌شده از مواد موردنیاز رشد میسلیوم قارچ.
- هایجین(Hygiene) یا بهداشت: رعایت مسائل بهداشتی
- هیبرید(Hybrid یادو رگه): سوشی که از اختلاط دو نژاد به وجود می‌آید.
