بذر قارچ یا اسپان قارچ چیست؟ + آشنایی با اصطلاحات کشت قارچ
اسپان قارچ یا بذر قارچ به اندام‌های رویشی قارچ (میسیلیوم) به همراه مواد غذایی (عموما دانه غلات) آن که برای تکثیر در اشل صنعتی استفاده می شود، اطلاق می‌شود. بذر یا اسپان قارچ در واقع میسیلیومی است که در شرایط استریل روی دانه غلات در آزمایشگاه و طی مراحلی خاص تکثیر و تولید می گردد.
با نگهداری میسلیوم قارچ خوراکی در شرایط خاص نگهداری و رشد آن بر روی یک ماده زمینه ای مغذی، تمام سطح دانه با میسیلیوم قارچ پوشیده خواهد شد و از مجموعه آن برای تکثیر قارچ استفاده می شود.
دلایل استفاده از اسپان قارچ
در طبیعت قارچ ها برای تداوم بقاء و تکثیر خود از اسپور ها استفاده می‌کنند.اسپورها اندام بسیار کوچکی هستند که عمدتا به زمان نسبتا طولانی (۷-۱۰ روز) برای جوانه زنی و رشد نیاز دارند.
به همین دلایل از اسپان در تولید صنعتی قارچ دکمه ای استفاده می شود زیرا در صورت استفاده از اسپور برای تلقیح بستر، ریسک آلودگی کمپوست با کپک های رقیب قبل از جوانه زنی اسپور بسیار بالا خواهد بود و همچنین دوره کشت طولانی خواهد شده که باعث پایین آمدن راندمان و تعداد دوره برداشت مزرعه قارچ می گردد.
مراحل تهیه اسپان قارچ (بذر قارچ)
مراحل ضروری تهیه اسپان قارچ به قرار زیر است. این مراحل به شکلی است که میزان میسیلیوم در هر مرحله افزایش پیدا می کند.
۱-کشت مادری در اگار
۲-کشت تلقیحی در ظروف پتری
۳- کشت اسپان مادری درون شیشه یا کیسه‌های پلاستیکی
۴-کشت اسپان تجاری درون کیسه‌های پلاستیکی
برای جلوگیری از ورود آلودگی به اسپان قارچ در طی انتقال میسیلیوم، تمام مراحل چهارگانه باید در شرایط استریل و در زیر اطاقک کشت ( لامینارفلو) صورت گیرد.
در ادامه محیطی که بذر قارچ یا اسپان به آن منتقل می شود نیز بایستی کاملا استریل باشد. میزان رشد و قدرت اسپان تحت تاثیر نوع نژاد، محیط کشت، طول مدت نگهداری و میزان رطوبت و دمای محیط است.
نگهداری بذر قارچ یا اسپان
بهترین دمای نگهداری بذر قارچ یا اسپان دمای 2-4 درجه سانتیگراد است. در این دما با کمترین آسیب می توان اسپان (بذر قارچ) را برای 3 تا 5 ماه نگهداری کرد. توصیه می‌شود تا از اسپان تازه برای مایه‌زنی و تولید استفاده شود.
استفاده از اسپان کهنه ، یخ زده و آلوده قطعا بر راندمان و کیفیت محصول تولیدی اثرات سو خواهد داشت.
پیش از مصرف اسپان باید کیفیت اسپان از حیث آلودگی، میزان پوشش میسیلیوم روی اسپان، رنگ اسپان، عدم پاره گی کیسه های اسپان و میزان سیاهی در کیسه های بذر باید دقیقا بررسی شود.
در صورت وجود هر یک از موارد قید شده، ضمن گزارش به تامین کننده اسپان، از مصرف آن باید پرهیز شود.
در صورت نگهداری بیش از حد بذر قارچ یا اسپان در سردخانه و در اثر رشد زیاد میسلیوم ها، ضمن ضخیم شدن میسیلیوم ،توده بذر داخل کیسه بیش از حد طبیعی به هم می‌چسبند. در این صورت قبل از مایه زنی، این اسپان باید تکان داده شود تا دانه‌ها از هم بازشوند. در این مرحله بار دیگر بر مصرف بذر یا اسپان قارچ تازه تاکید می شود.
در صورت استفاده از اسپان تازه، بلافاصله پس از ورود بذر قارچ یا اسپان به کمپوست، رشد میسلیوم درون کمپوست آغاز می‌شود و در رقابت با قارچ‌های رقیب برتری خواهد یافت.
ولی اگر از اسپان ذخیره شده به مدت طولانی (کهنه) استفاده شود ، حداقل ۲ روز طول می‌کشد تا رشد میسیلیوم روی اسپان آغاز شود و در این مدت باکتری‌ها و سایر ارگان های بیماری زا از رقیب خود یعنی میسیلیوم قارچ جلو می‌افتند.
پس روی نژاد و حفظ آن
از علائم پس روی کاهش رشد میسلیوم و بروز انواع ناهنجاری های رشدی، نظیر نمدی و پنبه ای شدن میسیلیوم هاست.
همچنین ممکن است در تمامی مراحل پرورش قارچ این پس روی وجود داشته باشد و موجب کاهش شدید عملکرد، فقدان عملکرد یا کاهش کمیت و کیفیت قارچ کشت شده شود.
اگر نژادی بطور مداوم تکثیر شود بعد از چند نسل دچار پس روی ژنتیکی می شود و بعضی از خصوصیات ژنتیکی مطلوب را از دست می دهد. البته تکثیر یک نژاد بخودی خود موجب تحمیل پس روی نژادی نمی شود ولی احتمال آن را افزایش می دهد.
از دیدگاه دانشمندان پس روی نژادی قارچ خوراکی ناشی از انحراف رشدی هیف ها است و در حقیقت هیف های غیر نرمال سبب پس روی نژادی می شوند.
این غیر نرمال بودن ممکن است به دلیل ژنتیک، کمبود یا ازدیاد وجود برخی مواد آلی، اکسیژن، آلودگی ها، تغییرات در اسیدیته محیط و مواد غذایی تجمع متابولیت های نامطلوب رخ بدهد.
اصطلاحات اسپان یا بذر قارچ
- اتو کلاو (Autoclave): دستگاهی که با آن مواد و وسایل را تحت فشار و حرارت بالای ناشی از بخار آب استریل می‌کنند.
- اسپان(Spawn): میسلیومی خالص که بر روی یک ماده آلی (معمولاً دانه غلات) کشت و تکثیر می‌شود.
- استرین(Strain): یک تیپ یا واریته مخصوص از یک نژاد.
- استریل(Serial): عاری از هرگونه میکروب و آلودگی
- آگار(Agar): ماده ژلاتینی که از جلبک های دریایی استخراج می‌شود و برای جامد کردن محیط کشت استفاده می‌شود.
- آگاریکاس بایسپورس (Agaricus bidporus): قارچ دکمه‌ای سفید از گروه بازیدومیست ها بیشترین قارچی که در تمام دنیا کشت می‌شود.
- اینوکولوم(Inoculum): بخشی از قارچ اعم از بافت، اسپور یا میسلیوم که برای تلقیح به‌کار گرفته می‌شود.
- اینوکولیشن(Inoculation) یا تلقیح: انتقال میسلیوم قارچ بر روی محیط کشت.
- کشت بافت (Tissue culture): کشت خالص قارچ که از بافت آن تهیه می‌شود.
- پتری پلیت (Petri-plate): ظرف شیشه‌ای ته گودی است که برای کشت میکروار ارگانیسم‌ها به‌کار می‌رود.
- ژیپسوم(Gypsum): یاسولفات کلسیم که در تهیه اسپان مانع از چسبندگی دانه‌ها و در تهیه کمپوست از چسبیدن اجزای آن
و متقاعدشدن گاز آمونیاک جلوگیری می‌کند. - ژنتیک منیپولیشن (Genetic manipulation): دست کاری و تغییراتی که در ژن‌ها برای بهتر شدن نژاد قارچ ها انجام می‌گیرد.
- ساب کلچر (Subculture): کشت مجدد.
- فلوفی میسلیوم (Fluffy myceliu): میسلیومی است با رشد متراکم که باعث تولید استوما بر روی بستر می‌شود.
- فومیگنت(Fumignet): استفاده از مواد فرار و گازی برای ضدعفونی کردن
- کانتامینیشن(Contamination): آلوده شدن اسپان توسط هرگونه میکروارگانیسم
- لایم(Lime): ترکیبات دارای کلسیم و کربنات کلسیم.
- مادرکالچر(Mother culture): کشت خالص از سوش اصلی
- مدییا(محیط کشت Medium): محیط غذایی تشکیل شده از مواد مورد نیاز رشد میسلیوم قارچ.
- هایجین(Hygiene) یا بهداشت: رعایت مسائل بهداشتی
- هیبرید(Hybrid یادو رگه): سوشی که از اختلاط دو نژاد به وجود می‌آید.
