تاریخچه قارچ در ایران (از احیایی تاکنون)

تاریخچه پرورش قارچ در ایران:

برای آشنایی بیشتر با تاریخچه قارچ خوراکی در ایران با ما همراه باشید. در سال 1325 با همت مرحوم حسن احیایی در منطقه قلهک دره کن تهران و با همکاری باغبان سفارت انگلیس در تهران J.W King در تونل و قنات موجود در املاک ایشان، اولین محصول قارچ پرورشی در ایران تولید شد.

ایشان از سال 1325 تا 1335 به تولید قارچ همت گماردند و پس از فوت در سال 1335، فرزند ارشد ایشان، آقای هوشنگ احیایی نیز تا سال 1352 راه پدر را ادامه دادند.

تولید در آن مقطع روزانه در حدود 30-10 کیلوگرم اعلام شده و تمام محصول در سبدهای زیبا تنها به سفارتخانه‌ها، هتل‌های لوکس و چهارراه استانبول که محل فروش کالاهای لوکس در آن زمان بود ارسال و با قیمت هر کیلو 12 تومان فروخته می‌شد.

حسن احیایی سرآغاز تاریخچه قارچ در ایران بود.

ورود به دوره صنعتی شدن پرورش قارچ در ایران:

انقلاب صنعتی تاریخچه قارچ در ایران با ورود مهندس پیرایش به این عرصه شکل گرفت. در سال 1353 اولین مزرعه پرورش قارچ صنعتی کشور توسط مرحوم مهندس بهروز پیرایش، پدر قارچ ایران در منطقه کوشکک یوسف آباد قوام شهریار به ظرفیت اسمی 50 تن تأسیس و راه‌اندازی شد.

مرحوم پیرایش پس از اتمام تحصیلات خود در انگلستان و مراجعت به وطن و کسب تجربیات ابتدایی در گلخانه خانوادگی در کشور، با بررسی بازار پی بردند که با خروج آقای احیایی از روند تولید، قارچ تازه‌ای در بازار ایران موجود نبوده و تنها قارچ بازار، شامل کنسروهای قارچی است که از کشورهای چین و تایلند وارد ایران می‌شده است. علائق شخصی نامبرده و وجود بستر مناسب کار، دلایل اصلی تأسیس اولین مزرعه صنعتی قارچ کشور بوده است.

میزان تولید مزرعه قارچ ایران بعنوان اولین مزرعه صنعتی تولید قارچ کشور و خاورمیانه در سال اول تولید یعنی سال 1353،  20تن و راندمان تولید آن در حدود 4 کیلوگرم در متر مربع گزارش شده است.

عدم تولید قارچ در کشور

به دلیل اینکه در آن مقطع بذر قارچ در کشور تولید نمی‌شد و رنج و مشقت سفرهای متعدد برای تأمین بذر از خارج در سال 57-1356 و از طرفی با پیروزی انقلاب اسلامی، شروع جنگ تحمیلی و تحریم‌های اقتصادی آن مقطع از تاریخ کشور، تامین بذر مورد نیاز اولین مزرعه قارچ کشور با مشکلات عدیده‌ای مواجه بود، مرحوم پیرایش را بر آن داشت تا به‌همراه همسرشان سرکار خانم لیلا شیرازیان پس از 3 سال کار بی‌وقفه و سعی و خطاهای فراوان در حوزه تولید بذر، سرانجام در سال 1363 اولین اسپان ایرانی در مزرعه قارچ ایران تولید شد.

در اوایل دهه 60 علی‌رغم شرایط نامناسب جامعه از حیث اقتصاد و امنیت در تولید به دلیل جنگ تحمیلی، مزارع جدید پرورش قارچ نظیر سینا و ملارد با الگوبرداری از مزرعه قارچ ایران و مزارع خارجی پا به عرصه تولید گذاشتند.

قارچ خوراکی در ایران از ابتدای تولید تا سال 1368 یک محصول تجملاتی و لوکس به شمار می‌رفت. مصرف آن فقط به سفارتخانه‌ها، هتل‌ها و قشر خاصی از جامعه اختصاص داشت.

در این میان باید به تلاش‌های مدیران وقت قارچ خوراکی سینا اشاره کرد. در آن مقطع با هدف ترغیب احاد مردم به مصرف قارچ با تبلیغات سنگین و طولانی‌مدت تلویزیونی خود در اواخر دهه 60 تا اوایل دهه 70، موجی از توجه مردم را به قارچ ایجاد کردند. متاسفانه به دلیل عدم استمرار آن فاقد اثرات عمیق در بالا بردن مصرف سرانه بود.

پس از جنگ

پس از پایان جنگ و ایجاد آرامش در کشور، در سال 1369با هدف آبادانی، اشتغال و تولید در کشور به یکباره برنامه گسترده‌ای از سوی وزارت کشاورزی و با حمایت بانک‌ها رقم خورد. نتیجه آن افزایش یکباره واحدهای تولیدی قارچ خوراکی به تعداد 52 مزرعه در سطح کشور بود. می‌توان به نمونه‌هایی از جمله صدف در سال 68، دزفول و آسیا در سال 71، مهرچین در سال 72، بیتا در سال 73، پارس شهریار در سال 76 و آریا در سال 86 اشاره نمود.

متاسفانه به دلیل شتابزدگی و عدم وجود برنامه مدون، عدم مطالعه و بررسی همه جانبه در زمینه قارچ خوراکی، مواد اولیه و بازار مصرف آن، ورود اشخاص غیرمتخصص و ناآشنا و همچنین عدم استقبال مردم از قارچ خوراکی در بازار مصرف و اشباع زود هنگام آن در بازار مصرف، در طی سالهای 72-73 حدود 50%  از مزارع نوظهور بدلیل آسیب‌های مالی سنگین، به تعطیلی درآمدند.

تاسیس انجمن صنفی پرورش دهندگان قارچ

انجمن قارچ اولین تشکل تاریخچه قارچ در ایران است. در تاریخ 27/1/1373 با تلاش و پیگیری جناب آقای مهندس سیدی، موسس و مدیرعامل قارچ صدف، اولین تشکل حرفه‌ای و تخصصی قارچ کشور با نام انجمن صنفی پرورش دهندگان قارچ خوراکی ایران، به ثبت رسید.

این انجمن از ابتدا با اعمال زیر در جهت ارتقاء صنعت و همدلی اعضا آن گام‌های بزرگی را ایجاد یک تشکل منسجم برداشته است:

• تشکیل جلسات منظم بین اعضا و نمایندگان وزارت جهاد کشاورزی
• دریافت اعتبارات و معرفی اعضا به سیستم بانکی
• آموزش و ایجاد بسترهای آموزشی و الگوسازی مصرف قارچ خوراکی
• شناسایی مشکلات تولید و فروش
• ارتباط تنگاتنگ اعضا
• هماهنگی با آموزش عالی
• دریافت و توزیع سهمیه‌های دولتی
• ورود دانش روز به کشور و انتقال آن به اعضا
• راهنمایی مشتاقان ورود به صنعت قارچ و غیره

چندسال پس از پایان جنگ تحمیلی، در سال 1373 به دلیل وجود حمایت دولت، وزارت جهاد کشاورزی و همچنین بانک‌ها در قالب تسهیلات بانکی مجددا تعداد مزارع قارچ به یکباره به 95 واحد رسید. دوباره به دلیل بی‌تجربگی واحدهای جدید در امر تولید، فاصله بین واحدها در خصوص هماهنگی لازم در تولید و فروش و عدم وجود برنامه منضبط در تشکیلات دولتی در خصوص اعطای مجوزها، سبب بر هم خوردن تعادل بین عرضه و تقاضا شد. به همین دلیل متاسفانه بار دیگر تعداد زیادی از مزارع نوظهور ورشکست و به تعطیلی درآمدند.

میزان ضرر و زیان ناخالص وارده در آن دوره از منفی 10% تا منفی 22% اعلام شد. با توجه به راندمان کم تولید (حدود 5-6 کیلوگرم در متر مربع) تولید قارچ برای مزارع با همان روش‌های سنتی و قدیمی خود، توجیه اقتصادی نداشت.

آغاز دوره مدرنیته پرورش قارچ در ایران

به صورت پراکنده در طول دهه 70 مستشاران و مشاوران قارچ اروپایی متعددی برای بازدید از مزارع قارچ کشور و ارائه راهکارهای تولید به ایران سفر داشتند ولی رسما در تاریخ این صنعت به ثبت رسیده است که از اواسط نیمه دوم دهه 70 یعنی سال 1376 پای مشاوران اروپایی در مجموعه ملارد بعنوان بزرگترین مزارع وقت قارچ به صورت مستمر به صنعت قارچ ایران باز شد. از همان مقطع نتایج حضور مستمر این مشاوران در تولید قارچ در ایران به نمایش درآمد.

سند این رویداد رشد حدود 35 درصدی تولید در آن مجموعه از حدود 600 تن در سال 76 به 1000تن در سال 79 است.

ساخت کمپوست در مزارع ایران

در همین اثنا ساخت کمپوست که در تمامی مزارع ایران به صورت سنتی و دستی انجام می‌شد در سایه حضور مستمر مشاوران در ایران، دچار تغییر شد. برای اولین بار در نیمه اول سال 1380 اولین تونل تخصصی فاز دو کمپوست مجهز به جدیدترین دانش و تکنولوژی روز جهان در ایران به بهره‌برداری رسید. میزان تولید در این واحد به یکباره از 1000 تن در سال 79 به 2000 تن در سال اول بهره‌برداری از تونل‌ها رسید. در ادامه در سال 84 به 2800 تن، در سال 85 به 3200 تن و در سال 86 به 3600 تن رسید.

در راستای همین تغییرات در نگرش به صنعت و در طول سال‌های متوالی، سایر جوانب صنعت قارچ ایران نیز دستخوش تغییراتی شد. می‌توان به توجه بیشتر به تاسیسات و سازه سالن‌های پرورش به‌ویژه:

• حضور پررنگ چیلرها
• هواسازهای بهینه شده سالن‌ها
• اصلاح طبقه‌بندی‌ها
• اصلاح در ادوات ابیاری
• ورود کمپوست بلوک و بونکرها به‌همراه سیستم‌های پیشرفته کنترلینگ در کمپوست سازی‌ها و سالن‌های پرورش
• تغییر نگاه به روند تولید به‌ویژه در کوتاه کردن طول دوره تولید کمپوست و سالن‌ها
• جایگزینی ماشین به‌جای کارگر در هر بخش که مقدور بوده، ورود دانش و تجهیزات صنایع تبدیلی قارچ

اشاره داشت.

ساخت اولین تونل تخصصی خاک پوششی کشور

• در این خصوص می‌توان به:
• ساخت اولین تونل تخصصی خاک پوششی کشور در اوایل دهه 80 در مزرعه پارس شهریار
• ساخت اولین بونکر در سال 85 و ساخت ماشین‌الات ویژه پر تونل
• اصلاح در قفسه‌های سالن پرورش و ادوات صنایع تبدیلی
• تبلیغات در شبکه‌های برون مرزی در جهت تشویق مردم به مصرف قارچ توسط مجموعه مزرعه مهرچین
• ساخت بزرگترین مجتمع تولیدی کمپوست خاورمیانه
• هشتمین واحد تولیدکننده کمپوست جهان در آن مقطع از زمان در بویین زهرا قزوین نیز اشاره کرد.

در اواسط دهه 80 با توجه به افزایش کیفی و کمی محصول از سوی مزارع قارچ کشور از یک سو و از سوی دیگر مصرف سرانه پائین و با توجه به کاستی و ضعف موجود در بازار و سیستم فروش قارچ، نیاز به تغییرات و اصلاحات ریشه‌ای در زمینه فروش احساس می‌شد. با بسترسازی و ایجاد هماهنگی بین مزارع توسط انجمن صنفی پرورش‌دهندگان قارچ، اولین بورس تخصصی فروش قارچ کشور با نام بورس هاشمی در تهران راه‌اندازی شد.

تعطیلی بورس هاشمی

علی‌رغم تاثیر بسیار خوب در بازار و هماهنگی بین اجزا فروش در عمر کوتاه خود، متاسفانه بنا به دلایلی نظیر بی‌نظمی در بازار، عوامل فروش و سایر عوامل ناشناخته پس از مدت کوتاهی فعالیت، این بورس تعطیل و دوباره مشکلات و مصائب فروش در صنعت قوت گرفت.

هر چند بعد از تعطیلی بورس هاشمی دو جریان بصورت مستقل ولی همزمان، تلاش کردند با تقویت سیستم‌های مویرگی خود در روند فروش و بازار تاثیراتی داشته باشند ولی متاسفانه این دو نیز به دلیل عدم وجود شرایط مناسب برای ادامه فعالیت و بالا بودن هزینه‌های سربار خود، تن به ترک میدان دادند.

علی‌رغم تلاش‌های زیادی که پس از تعطیلی بورس هاشمی برای ایجاد تشکل و سیستم فروش متناسب با فرهنگ جامعه و میزان تولید و غیره صورت گرفت، تقریباً تا اواخر سال 1398 مشکلات و ناهماهنگی‌ها در عرصه فروش کماکان وجود داشت. اوضاع کماکان به ضرر تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بود.

چرایی این موضوع نیاز به آسیب‌شناسی بررسی عوامل، شرایط و اتفاقات جامعه و صنعت دارد. ولی این که بیش از 10 سال کماکان در مقوله فروش، شاهرگ حیاتی صنعت قارچ، با میلیاردها تومان سرمایه هنوز سیاست و راهکارهای کاربردی تعیین و با عزم راسخ همگان از آن حمایت نشده است جای سوال دارد.

تلاش مدیران انجمن صنفی

خوشبختانه در این اواخر با تلاش مدیران انجمن صنفی و با استفاده از تجارب بدست آمده در سالیان دور و نیز نیم‌نگاهی به آینده در حال رشد قارچ کشور، گام‌های خوبی از جمله تاسیس صندوق توسعه و خرید تضمینی محصول برداشته شد. اینها گام‌های بسیار ارزنده‌ای در قیاس با گذشته بی فروغ دهه اخیر صنعت در بخش فروش محسوب می‌شوند. البته نباید به آنها بسنده کرد و باید همواره درحال شناسایی و طراحی روش‌های بهتر باشیم.

در اواخر دهه 80 و با ورود به دهه 90، تمامی تجارب حاصله این صنعت یعنی:

• اعتماد به علم و تکنولوژی
• اعتماد به مشاوران خارجی و مسیر طی شده توسط اروپا و جهان
• جهت‌دار کردن سرمایه‌گذاری‌ها و تمرکز سرمایه‌ها
• توجه به نکته مهم یعنی افزایش میزان مصرف سرانه

و سایر تجربیات این 4 دهه عمر صنعتی شدن قارچ کشور سبب شد تا مدیران مزارع قارچ قدیمی و جدید بر یک اصل متفق شوند. با بهره‌گیری از تجارب و تکنولوژی روز دنیا، مزارع جدید، واحدهای کمپوست و تولید بذر مدرن و به‌روز جهان را در کشور بوجود بیاورند. راندمان تولید را از حدود 5کیلوگرم در متر مربع با بهره‌وری بیشتر کار و سرمایه‌ها و طرح‌های نوین به 30کیلوگرم در متر مربع نزدیک و نزدیک‌تر نمایند.

ایران کشوری است که در دهه 50 و در ابتدای ورود به صنعت تولید قارچ نیاز به واردات بذر و دانش فنی داشت. اکنون پس از گذر 4 دهه و تلاش‌های فراوان و خون دلها، تبدیل به کشوری شده است که ضمن کسب رتبه هفتم تولید قارچ در جهان، به کشور صادرکننده قارچ، کمپوست، بذر، دانش فنی و ماشین‌آلات تولید به کشورهای همسایه تبدیل شده است.