کشنده ترین قارچ سمی در ایران

کشنده ترین قارچ سمی در ایران، بدنبال بروز مسمومیت های گسترده قارچ، نمونه های مرتبط با مسمومیت از طریق معاونت های بهداشت دانشگاه های علوم پزشکی استان های درگیر به سرعت جهت شناسایی منتقل گردید. شناسایی قارچ های مرتبط با بروز مسمومیت های اخیر در مناطق غربی کشور نشان داد که عامل اصلی بروز مسمومیت های شدید آماتوکسین منجر به مشکلات کبدی یا احیاناً مرگ، قارچ سمی و کشنده Lepiota brunneoincarnata بود. علاوه بر این قارچ ، به عنوان عامل اصلی بروز مسمومیت های شدید، دو گونه قارچ سمی و غیر کشنده دیگر شامل Hypholma facsiculare و Coprinopsis atramentaria نیز در میان نمونه ها(سمی ترین قارچ) شناسایی گردید.

معرفی کشنده ترین قارچ سمی در ایران

نظر به اهمیت آشنایی با این قارچ سمی مهم در کشور، در این مقاله به معرفی کامل قارچ سمی و کشنده brunneoincarnata. L می پردازیم :

• پادشاهی: قارچ
• بخش: بازیدیومیکوتا
• کلاس: Agaricomycetes
• ترتیب: Agaricales
• خانواده: Agaricaceae
• جنس: Lepiota
• گونه ها: L. brunneoincarnata

Lepiota brunneoincarnata(سمی ترین قارچ)

کلاهک به قطر 6 – 2 سانتی متر، در ابتدا نیم کروی تا محدب، بتدریج باز می‌شود و به شکل محدب یا صاف و در موازد معدودی با فرورفتگی مرکزی رویت می‌شود. سطح کلاهک از فلس ها یا اسکال های (scales) به رنگ قهوه‌ای تیره تا قهوه‌ای قرمز که در سطح روشن کلاهک پخش شده‌اند، پوشیده می شود. تراکم فلس ها به سمت مرکز بیشتر شده و در نهایت در مرکز به هم پیوسته و منطقه‌ای به رنگ قهوه‌ای ایجاد می کنند.

اتصال تیغه ها به پایه از نوع آزاد بوده و در بین تیغه ها تیغک ها (lamellulae) دیده می‌شود. رنگ تیغه ها در ابتدا سفید بوده ولی بتدریج تیره‌تر شده و برنگ کرمی تا زرد تیره دیده می‌شود. پایه به طول 5-2 سانتی متر وبه قطر 1-5/0 سانتی متر، استوانه‌ای و در بخش بالایی سفید رنگ بوده و با پوشش ظریفی پوشیده شده‌است. به سمت قاعده پایه تیره‌تر شده و با پوششی از فلس های قهوه‌ای رنگ مشابه حلقه‌های متعدد پوشیده‌می‌شود.

اسپورها بیرنگ و روشن، بیضوی تا بادامی شکل و به اندازه 5-4 × 10-7 میکرومتر رویت می‌شوند.

کیلوسیستیدیوم ها (cheilocystidia) استوانه ای تا چماقی شکل و به اندازه 10-5×35-20 میکرومتری می باشند. نقش اسپوری قارچ سفیدرنگ می باشد. این گونه برای نخستین بار در سال2015 از ایران جمع آوری و گزارش شده‌بود.

قارچ های مشابه سمی ترین قارچ:

معمولاً اغلب گونه های جنس Lepiota علیرغم اختلاف در اندازه و برخی دیگر از مشخصات  میکروسکوپی، درارای فرم و نمای کلی ظاهری مشابهی می باشند. گونه brunneoincarnata  . L دارای شباهت بسیاری با گونه های خوراکی Agaricus augustus و انواع طبیعی یا اصطلاحاً وحشی A.bisporus می باشد. این گونه‌ها به عنوان گونه‌های خوراکی و پرطرفدار دارای رویش وسیع در غرب کشور می باشند. به احتمال قریب به یقین اشتباه در تشخیص قارچ سمی از خوراکی موجب بروز مسمومیت های گسترده شده‌است. پیش از این گزارش هایی از وقوع مسمومیت هایی ناشی از این قارچ طی بیست سال گذشته در کشورهای ایتالیا، فرانسه، ترکیه و تونس گزارش شده‌است.

بررسی بیوشیمیایی با استفاده از روش TLC (کروماتوگرافی لایه نازک) نشان داده‌است گونه L.brunneoincarnata دارای ترکیب آماتوکسین می باشند. ارزیابی کروماتوگرام های لایه نازک نشان‌گر وجود ترکیبات سمی y amanitin و Bamanitin, a amanitin به مقدار یک میلی گرم در هر گرم وزن خشک گونه L.brunneoincarnata می باشند. بنابراین در حدود 100 گرم از این قارچ سمی برای کشتن یک انسان معمولی کافیست.

نه ترکیب سمی ازگروه آماتوکسین ها (Amatoxins) شناخته شده‌است. این گروه از توکسین ها جزو ترکیبات دارای ساختار bicyclic octapeptides با پک پل indole – ( R ) – sulphoxide می باشند.

آماتوکسین‌ها دسته‌ای از ترکیبات شیمیایی بیرنگ و به فرم کریستالی بوده و در حلال های قطبی نظیر آب و متانول حل می‌شوند. این ترکیبات دارای ساختار بسیار مقاوم و پایدار بوده و در مقابل دما و فعالیت های آنزیمی مقاومت بالایی از خود نشان می‌دهند.

مسمومیت با قارچ L.brunneoincarnata(سمی ترین قارچ)

مسمومیت با قارچ L.brunneoincarnata در گروه مسمومیت‌های سندرم فالویدز (Phalloides syndrome ) یا مسمومیت‌های پرتوپلاسمی (Protoplasmic poisoning) یا مسمومیت های سیکلوپپتید ( cyclopeptide poi – soning ) گروه‌بندی می‌شود. در ایران علاوه بر نوع مذکور، قارچ‌های کشنده و خطرناک Amanita phalloides, A.verna,Amanita virosa Galerina marginata  نیز از این گروه از مسمومیت ها وجود دارند.

یک دوره پنهانی

مسمومیت با این گروه از قارچ ها معمولاً با یک دوره پنهانی (latent period) اولیه طولانی آغاز می گردد. این دوره بین (48)  24 – 6 ساعت طول می کشد. در طول این مدت معمولاً بیمار هیچ علائمی از خود نشان نمی دهد. بدنبال پایان یافت دوره پنهان اولیه ، مرحله اختلالات گوارشی آغاز و علائم مسمومیت به شکل بیحالی شدید، دردشکم ،تهوع و اسهال ظاهر می‌شوند. در طول این مدت افزایش دمای بدن و تب بروز نمی کند. علائم پس از حدود 12 تا 24 ساعت در مواردی تا 5 روز ادامه و سپس فروکش و بیماری وارد فاز دوم پنهان می گردد. فاز دوم پنهان بیماری نیز در حدود 12 تا 24 ساعت بطول کشیده و با پایان این مرحله، علائم مجدداً و با شدت بیشتری ظهور می کنند.

نخستین و مهمترین اختلالات در فاز دوم مسمومیت در کبد بوقوع پیوسته و بدنبال صدمات وارده به کبد، کلیه و خونریزی معده و روده، در فاصله 6-4 روز در افراد خردسال و 8-6 روز در بزرگسالان حالت کما و تشنج بروز کرده  بیمار از بین می رود. در مراحل پیشرفته از مسمومیت با انجام آزمایش هایی بر روی خون افراد مسموم تغییرات قابل توجهی در مقادیر lactate  dehydrogenase (LDH) , urea  (BUN) , prothrombin time (PT),aspartate aminotransferase (AST) و کراتینین به چشم می خورد.

تجزیه کروماتوگرافی کشنده ترین قارچ سمی در ایران

تا سال های متمادی از دور روش کروماتوگرافی کاغذی (paper  chromatography) و کروماتوگرافی لایه نازک (thin layer chromatography) بمنظور تجزیه اجزای ترکیبات سمی استفاده می‌شد. اما اخیراً روش استفاده از کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا (high performance  liquid  chromatography) کارآیی مناسبی نشان داده‌است. هر چند روش‌های دیگری از جمله ترکیبی از روش کروماتوگرافی ستونی (column chromatography) و کروماتوگرافی لایه نازک نیز توصیه شده‌است (Dorizzi et al, 1992)

روش کار در متد استفاده از کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا بشرح زیر است:

5/0 گرم از پودر قارچ خشک شده یا 10 گرم از بخشی از قارچ تازه با استفاده از 50 میلی لیتر متانول (یا 100 میلی لیتر در مورد قارچ تازه) در یک حمام آب جوشان و بمدت 15 تا 30 دقیقه عصاره گیری شده سپس تغلیظ می گردد. پلیت (plate) توصیه شده در این مورد عبارتست از سیلیکاژل 10*10 حلال (solvent) نیز عبارتست از کلروفرم: متانول : اسید گلاسیال استیک : آب (5 7/vv : 5 : 33 : 77). اسپری مورد استفاده در این مورد شامل یک میلی لیتر محلول trans – cinnamaldahayde در 100 میلی لیتر متانول می باشد. پس از اسپری و خشک کردن ، پلیت ها در یک تانک محتوی بخارهیدروکلریک اسید قرار می گیرد. روش بررسی آنالیز و تغییر رنگ ها بدین ترتیب است: آماتوکسین ها بنفش، آمانین و آمانین آمید آبی خاکستری، فالوتوکسین ها آبی، ویروتوکسین ها خاکستری قهوه ای یا بدون تغییر رنگ.

مکانیزم آخر ترکیبات گروه آماتوکسین 

بر اساس تحقیقات، ترکیبات گروه آماتوکسین به طور کلی بر هسته‌سلول‌های کبدی تأثیر و باعث کاهش محتوای RNA هسته می‌گردند. همچنین مانع عمل RNA – polymerase B و بازدارندگی از ترجمه DNA در mRNA می گردند . تأثیر و بازدارندگی بر روی RNA – polymerase است که به عنوان عامل سمیت گروه آماتوکسین ها در تمامی سلول های یوکاریوت شناخته شده‌است. غلظت کشنده از این توکسین ها برای انسان 7-5 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن می باشد. میزان تأثیر این ترکیبات بستگی به مدت زمان تأثیر غلظت موثری از آمانیتین (بیشتر از 10 به توان 8) در سلول های کبدی دارد. همچنین ثابت شده‌است که a-amanitin منجر به افزایش مقادیر انسولین و C-peptide می‌شود و احتمالاً منجر به بروز اختلالاتی در سلول های B پانکراس گردد.

محمدرضا آصف، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

فصلنامه قارچ – شماره 14 و 15