کشت قراردادی چیست؟ بایدها و نبایدها

تاکید معاونت برنامه‌ریزی و اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی، برای زیر کشت رفتن حداقل 20 درصد از اراضی کشور به منظور تولید بعضی از محصولات به صورت کشت قراردادی، تا سال 1404 هم می‌تواند نویدبخش روزهای درخشانی برای کشاورزان باشد. هم به دلیل تجربیات ناکارآمد گذشته و ترس از عدم توجه به همه ابعاد آن می‌تواند کمی نگران‌کننده به نظر برسد. مخصوصا این که هم‌اکنون محصولات مهمی چون گندم، برنج، جو، پنبه، سویا، کلزا، ذرت، سیب زمینی، مرکبات، و سیب درختی در این فهرست قرار دارند. کشت قراردادی چیست؟

اما این که کشت قراردادی چیست و چه مزایا و منافعی می‌تواند برای بخش کشاورزی کشور داشته باشد، و چه بایدها و نبایدهایی را برای استفاده از آن باید لحاظ نمود. مطلبی است که در این نوشتار دغدغه طرح کامل و جامع آن را داریم.

کشت قراردادی چیست؟

تعریف سازمان جهانی غذا و کشاورزی (FAO) برای تعریف کشت قراردادی یا کشاورزی قراردادی چیست.

«کشاورزی قراردادی، یک نوع سیستم تولید در کشاورزی است که مطابق توافقی، بین خریدار و کشاورز انجام و در قرارداد شرایط تولید و بازاریابی محصول ذکر می‌گردد.»

فائو در سال 2001 میلادی، با انتشار کتاب «کشاورزی قراردادی، مشارکت برای رشد» تلاش نمود این نوع قرارداد را در سطح بین‌الملل ترویج کند. به تدریج کشورهای مختلف متناسب با شرایط اقلیمی، و سیاست‌های داخلی و خارجی خود، این نوع قرارداد را با ضوابط و شرایط متنوعی تدوین کردند.

به هر حال، کشاورزی قراردادی، به عنوان یک رابطه قراردادی در زمینه فعالیت‌های کشاورزی در قالب قراردادهای مشخص میان «کشاورزان» و «خریداران» تعریف می‌شود. در آن کشاورز متعهد می‌شود حجم و کیفیات مشخصی را در زمان مقرر در اختیار خریدار بگذارد. خریدار هم تامین منابع مالی، تامین نهاده‌ها، و ارائه خدمات آموزشی، حمل و نقل و تدارکات را متناسب با مفاد قرارداد به عهده می‌گیرد.

بسیاری از کشورها تجربه‌های موفقی را از به کارگیری روش کشت قراردادی گزارش کرده‌اند. اما تجربه‌های متعدد شکست هم با گزارش دلایل ناکارآمدی به ثبت رسیده است. بنابراین به نظر می‌رسد در به کار بردن این روش باید به جزئیات فراوانی دقت کرد تا موفقیتی مطلوب حاصل شود.

انواع کشت قراردادی چیست؟

کشت قراردادی، در شکل‌ها و مدل‌های مختلفی در سراسر دنیا اجرایی شده‌است. متناسب با این که محصول، میزان تامین منابع، و نحوه تعامل بین خریدار و کشاورز به چه نحو باشد، به پنج دسته کلی تقسیم می‌شود.

1- غیر رسمی (informal):

این همان روش سنتی است که با اعتماد بین کشاورز و خریدار شکل می‌گیرد. معمولا به صورت فصلی، در  مجموعه‌های کوچکی که آن تعداد کشاورزها کم است و مزارع کشت محدودی دارند، این روش مرسوم است. در این نوع قرارداد، الزام قانونی وجود ندارد و همه چیز شفاهی گفته می‌شود. از این نوع قرارداد به خاطر ترویج نظام ارباب و رعیتی، و احتمال اجحاف به کشاورز نقد می‌شود.

2- واسطه‌ای (intermediary)

اگر قرارداد خریدار و کشاورز به واسطه افراد یا مجموعه‌هایی باشد که با کشاورز در ارتباط هستند، به آن قرارداد واسطه‌ای می‌گویند. در این مدل، همیشه این خطر وجود دارد که خریدار به دلیل وجود واسطه، کنترل تولید و کیفیت و همچنین قیمت‌های دریافتی از کشاورزان را از دست بدهد.

3- متمرکز (centralized)

رایج‌ترین شکل کشاورزی قراردادی، مدل متمرکز است. خریدار با تعداد زیادی کشاورز قرارداد بسته و هر دو طرف ملزم به اجرای تعهداتی هستند. به عنوان مثال تامین نهاده‌ها، و سیستم حمل و نقل به عهده خریدار است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، سعی در ترویج این نوع کشاورزی قراردادی دارد.

4- وضعیت هسته‌ای (nucleus estate)

تفاوت این مدل با مدل متمرکز در این است که خریدار صاحب زمین هم هست. در این صورت خریدار اغلب دارای سیستم بازاریابی و فروش قوی‌تری نسبت به سایرین است. به همین دلیل سایر کشاورزان نیز تحت قرارداد با او محصولات خود را به فروش می‌رسانند. اغلب از زمین‌های خریدار به عنوان الگوی آموزش کشت، و تضمین نهاده‌های مورد نیاز استفاده می‌شود.

5- چندطرفه (multipartite)

در مدل چندطرفه علاوه بر خریدار و کشاورز، نهادهای دولتی یا خصوصی دیگری مثل بانک‌ها نیز در قرارداد حضور دارند و هر یک از تعهدات و منافع ویژه خود برخوردارند. در این مدل به شرکای مختلف، بنابر خدمت یا نهاده‌ی هر یک، سود مشخصی از محصول نهایی تعلق می‌گیرد. تعاونی‌های کشاورزی نمونه‌هایی از این قراردادها هستند.

بطور کلی فائو این مدل‌ها را به صورت زیر دسته‌بندی کرده است:

خصوصیات عمومی	خریداران	مدل
مناسب برای محصولات کوتاه‌مدت، به عنوان مثال قارچ و سبزیجات تازه‌که به عمده‌فروشان یا سوپرمارکت‌ها ارائه می‌شود. بطور معمول از حداقل حمایت خریدار برای کشاورزان برخوردار است. قراردادها بر اساس ثبت غیررسمی یا شفاهی است	کارآفرینان شرکت‌های کوچک تعاونی‌های کشاورز	غیر رسمی
این نوع قرارداد به دلیل آن که کنترل روی مراحل میانی دشوار است، بیشتر از سایر قراردادها ممکن است دچار عواقب منفی برای کشاورزان شود. زیرا خریدار نهایی معمولا در جریان نحوه تعامل کشاورز و واسطه قرار ندارد، و معمولا در این میان کشاورز متضرر می‌شود.	شرکت‌های خصوصی آژانس‌های توسعه دولتی	واسطه‌ای (سه جانبه)
مناسب برای محصولات با ارزش می‌باشد که نیازمند سطح مرغوبیت خاصی در کیفیت نهایی است خریدار به ارائه نهاده‌ها و خدمات مالی و مدیریتی به کشاورزان متعهد است.	شرکت‌های خصوصی آژانس‌های توسعه دولتی	متمرکز
بیشتر برای محصولات درختی، مثل نخل روغنی، که نیابز دانش فنی و امکانات ویژه است استفاده می‌شود.	شرکت‌های خصوصی آژانس‌های توسعه دولتی مزارع خصوصی/عمومی	هسته‌ای
عموما برای محصولات استراتژیک استفاده می‌شود که  نیاز به حمایت و سرمایه‌گذاری ویژه‌ای در سطح دولت دارد.	بخش خصوصی آژانس‌های توسعه دولتی مزارع خصوصی/عمومی مقامات بازاریابی دولتی تعاونی‌های کشاورزی	چند جانبه

منافع و مشکلات کشت قراردادی چیست؟

در کشت قراردادی، اساس قرارداد تولید محصول است. به این معنی که خریدار که معمولا دولت‌ها، شرکت‌ها و صنایع غذایی هستند. با توجه به مطالعات بازاریابی انجام شده؛ میزان محصول و نوع آن را مشخص می‌کنند و به کشاورز برای تامین آن سفارش می‌دهند. کشاورز فارغ از دغدغه بازاریابی تمرکز خود را فقط بر روی کشت محصول با کیفیت بهینه و کمترین بودجه قرار می‌دهد. خریدار هم با اطمینان از داشتن یک محصول مناسب، بر روی برنامه‌ریزی برای ساخت شبکه بازاریابی و فروش، و تدارک سیستم حمل و نقل کارآمد متمرکز می‌شود.

منافع کشت قراردادی چیست

پارامترهای منافع کشت قراردادی به شرح ذیل می‌باشد.

1- تسهیل و ارتقاء تولید

در واقع، کشت قراردادی به کشاورزان امکان می‌دهد تا به منابع مالی و اعتباری بیشتری دسترسی داشته باشند. در کشت قراردادی مدل متمرکز، تامین نهاده‌های تولید، بر عهده خریدار است. حتی خریدار باید بخشی از خدمات فرایند تولید را نیز در اختیار کشاورز قرار دهد. به این ترتیب حمایت‌های زیادی در زمینه تولید به کشاورزان داده می‌شود. با عرضه مواد اولیه و نهاده‌های تولید(بذر، کود و انواع آفت‌کش‌ها)، و خدماتی مثل آماده‌سازی زمین با استفاده از تجهیزات مدرن دنیا، کشاورز می‌تواند به آسانی محصولات بهتری را به بازار ارائه کند.

2- حضور فناوری‌ها

استفاده از فناوری، نیازمند وجود دانش و سرمایه است. اغلب کشاورزان به دلیل بالا بودن ریسک به کارگیری یک فناوری جدید به سختی به سراغ آن می‌روند. در کشت قراردادی، خریدار با تامین ابزار، آخرین آموزش‌ها و دستاوردهای روز را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد و بنابراین کشاورز با خیالی آسوده می‌تواند با استفاده از روش‌های نوین کیفیت و کمیت متفاوتی را در محصولات به دست آورد.

3- گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی

در اغلب اوقات در کشورهایی که خصوص‌سازی رایج است، صاحبان صنایع تبدیلی و تکمیلی خریداران عمده محصول کشاورزان هستند و این قراردادها مورد پسند آنهاست. با ترویج و حمایت از این نوع کشت، صنایع تبدیلی و تکمیلی رشد بیشتری کرده و با اطمینان از وجود مواد اولیه با کیفیت خود، می‌توانند کارگاه یا کارخانه خود را توسعه دهند و بر بازاریابی بهتر متمرکز شوند.

4- بهبود کیفیت محصولات

در کشت قراردادی از آنجا خریدار محصول و مالک نهایی مشخص است. عموما با پایش‌ها و مراقبت‌های مستمر در دوره داشت، محصولات نهایی با کیفیت مطلوب‌تری به دست خواهند آمد.

 

مشکلات کشت قراردادی چیست؟

چهار پارامتر اصلی را می‌توان از مشکلات کشت قرار دادی نام برد.

1- ریسک تغییر وضعیت بازار

با تنظیم قرارداد با قیمت‌های قطعی، ممکن است به دلایل تغییر وضعیت اقتصادی کشور یا جهان، قیمت‌های تولید افزایش می‌یابد. به این ترتیب هزینه تولید برای کشاورز آن قدر افزایش یابد که سود چندانی به دست نیاورد یا حتی متضرر شود.

این در حالی است که خریدار به علت فروش در بازار روز، عمدتا در این بخش ضرر نمی‌کند و سود مورد نظر خود را کمابیش به دست می‌آورد. به همین دلیل باید از نظر حقوقی، کشاورزان حتما با مشاوران حقوقی برای عقد قرارداد هماهنگ کنند.

2- ریسک استفاده از فناوری جدید در کشت قراردادی چیست؟

از آنجا که فناوری‌های جدید به توصیه خریدار انجام می‌شود. اگر در به کارگیری این فناوری‌ها دقت نشود، ممکن است جامعه کشاورزی را به شدت دچار بحران کند. زیرا با عرضه و به کارگیری ماشین‌آلات پیچیده و صنعتی اشتغال مردم در مزارع کاهش می‌یابد. به این ترتیب ممکن است تبعات اجتماعی مخربی بر منطقه بگذارد. لازم است که در استقبال از فناوری و یا دستگاه آلات کشاورزی، منافع جمعی آنان نیز در نظر گرفته شود.

3- افزایش میران بدهی

گاه به دلیل وجود وام در این قراردادها، کشاورزان به تدریج زیر بار بدهی‌هایی می‌روند. ممکن است در دراز مدت توان بازپرداخت آن را نداشته باشند و دچار معضلات مالی، شوند. به این ترتیب باید توجه داشت که این قراردادها بدهی‌های کشاورزان را افزایش ندهد.

4- ریسک تولید محصول جدید

در زمان‌هایی که خریدار، محصول جدید یا گونه ارتقایافته‌ای از محصول قدیمی را سفارش می‌دهد؛ ممکن است به دلیل مطالعات ناکافی و یا ارزیابی‌های ناقص، خاک از نظر کیفیت مواد مغذی برای رشد محصول مناسب نباشد. در نتیجه تولید مطابق انتظار و قرارداد پیش نمی‌رود.

بنابراین مشاوره با کارشناسان، و حقوق‌دانان ضروری است. تا کشاورزان با علم به ماهیت محصول جدید و تبعات آن، وارد عقد قرارداد شوند.

 

چه کشورهایی در دنیا از کشت قراردادی استفاده کرده‌‌اند؟

مطابق آمارهایی که فائو منتشر کرد، 90 درصد از کشاورزی در جهان قراردادی است. تجربه‌های متعدد موفقی درباره به کارگیری آن و مواردی که باید رعایت شود گزارش شده که بعضی از گزارشات را بررسی می‌کنیم.

ایتالیا

ایتالیا از پیشتازان استفاده از کشت قراردادی و بهینه‌سازی آن محسوب می‌شود. مطالعات سال 2017 آن درباره زنجیره تامین گندم نشان می‌دهد که مزایای این نوع قرارداد به کشاورزان کمک بسیاری برای همکاری با تجار و فروش محصول کرده است.

هر چند که سودآوری مزارع یکپارچه و بزرگ بسیار بیشتر از مزارع خرد و کوچک بوده‌است. در اغلب مواقع کشاورزان خرد با وجود دریافت خدمات یکسانی از اعتبار مالی، مشاورات تخصصی فنی، خرید تضمینی و بیمه محصول، در تحویل حجم محصول مورد تعهد خود موفق نبودند.

به این ترتیب اکثر کشاورزان خرد به حاشیه رانده‌شده و به تدریج از این نوع قرارداد حذف شده‌اند و حمایت‌های دولتی هم کارساز نبوده است. به علاوه پژوهش‌ها نشان داد که یارانه دولتی اثر معکوس در کیفیت و کمیت تولیدات دارد. هر چه بخش خصوصی فعالتر شود، محصولات بهتر و مرغوب‌تری به دست می‌آید.

آلمان

در کشور آلمان نیز شرکت‌های خصوصی و بانک‌های زیادی به انعقاد این نوع قرارداد با کشاورزان روی آورده‌اند.  برای حفظ کیفیت محصولات تولیدی، رعایت استانداردهای مربوط به ISO ۹۰۰۱: ۲۰۰۰  که در آن به استانداردهای زیست‌محیطی نیز تاکید شده، الزامی است.

محصولات متعددی چون هویج، چغندر، زردک، کرفس، گل کلم، رازیانه، لوبیا سبز و سیب زمینی با این روش تولید و به بازار گسترده هدف ارسال می‌شود. اما در این کشور نیز مخاطبان قرارداد، کشاورزان مزارع بزرگ هستند و کشاورزان خرد از منابع گسترده آن بهره کمتری برده‌اند.

اندونزی

تجربه اندونزی در این زمینه موفق بوده است. در مورد محصول خاص برنج، مطالعات نشان داد که کشاورزان با تضمین صد در صدی درآمد در کاشت برنج مواجه بوده‌اند.

البته پژوهش‌ها نشان می‌دهد تفاوت معناداری در سوددهی بین کشت قراردادی و سایر کشت‌ها برای کشاورزان خرد وجود ندارد. اما در سطح کشاورزان با مزارع بزرگ سوددهی بسیار قابل توجه است.

هند

در هند مطالعات کشاورزی قراردادی، نتایج متفاوتی را در محصولات متنوع نشان می‌دهد. به عنوان مثال کشت آلوئه‌ورا هم افزایش قابل توجه عملکرد و هم سودآوری چشم‌گیری را برای تمامی گروه‌ها با خود به همراه داشت. اما برای کشاورزان خرد که تک محصولی هستند، کشت قراردادی باعث کاهش درآمد خانواده به مقدار یک درصد و کاهش کیفیت و امنیت به میزان ۶۰.۶۴ درصد شده‌است.

کشت قراردادی با قرارداد سلف در ایران چه تفاوتی دارد؟

از دیرباز در ایران، کشاورزان در قالب قرارداد سلف، محصولات خود را پیش‌فروش می‌کردند. آن‌ها هم‌اکنون نیز برای پیش‌فروش محصول خود با بنکداران و بارفروشان قرارداد شفاهی یا مکتوب می‌بندند.

به نحوی خیال خود را از فروش محصول خود راحت می‌کنند. بر اساس این قرارداد کشاورز، پیشاپیش هزینه‌های تولید را محاسبه و از خریدار دریافت ‌کرده؛ و خریدار هم به موقع محصول را دریافت و در بازارهای خود توزیع می‌کند.

مهمترین تفاوت مهم قرارداد سلف، با کشت قراردادی در این است که در روش قرارداد سلف، خریدار در مراحل کشت مشارکت ندارد و در فرآیند تولید هیچ نقشی ایفا نمی‌کند.

اما در کشت قراردادی، خریدار و کشاورز هر دو در پروسه تولید با یکدیگر همکاری می‌کنند. در این نوع قرارداد، خریدار آموزش، تامین نهاده‌های مناسب و با کیفیت، آماده‌سازی سیستم‌های حمل و نقل را به عهده می‌گیرد؛ و با پشتیبانی مالی گام به گام در کنار کشاورز است. کشاورز هم با آماده‌سازی زمین، مراقبت‌های ویژه از زمین، کاشت و مراقبت و برداشت، محصول را آماده و ارائه می‌کند.

فرهنگ‌سازی چنین تعاملی در ایران بین خریدار و کشاورز، نکته‌ای است که در این سال‌ها مغفول واقع شد و عموما قراردادهای کشت قراردادی را تا حد یک قرارداد سلف تنزل داده‌است.

چه محصولات و استان‌هایی در ایران تحت پوشش کشت قراردادی هستند؟

در کشور ما کشت قراردادی به درستی خصوصی‌سازی نشده‌است. فقط یک درصد از کشت‌های ما به صورت کشت قراردادی انجام می‌شود که مسئولیت اصلی آن را هم جهاد کشاورزی به عهده گرفته است.

کشاورزانی که توان تامین نهاده‌های مورد نیاز خود را ندارند. با  مراجعه به مراکزی که جهاد کشاورزی استان تعیین کرد، می‌توانند در ازای ارائه سفته، قراردادی را امضا کنند.

به ازای هر هکتار زمین، متعهد شوند که در پایان فصل کشت، محصول برداشتی خود را با قیمتی که در قرارداد اعلام می‌شود، به جهاد کشاورزی تحویل می‌دهند و بعد از کسر هزینه‌ها مطالبات خود را دریافت می‌کنند.

جهاد کشاورزی، در این قرارداد کشاورزان را با دادن انواع کودهای مورد نیاز، پرداخت یارانه، پاداش بهره‌وری، بیمه کشاورزان و کسر آن در زمان تحویل، یارانه آزمون خاک و ارائه ادوات کشاورزی، حمایت می‌کند.

در حال حاضر تجربه کشت قراردادی محصولاتی مانند گندم و برنج در چند سال گذشته در ایران اجرا شده‌است. محصولاتی مثل جو، پنبه، دانه‌های روغنی، سویا، کلزا، ذرت، سیب زمینی، مرکبات، و سیب درختی هم در فهرست محصولات حمایت شده سال آینده هستند.

این نوع قرارداد در استان‌هایی مثل گلستان، گیلان، قزوین، اردبیل، سیستان و بلوچستان، مرکزی، و کرمانشاه در سال‌های قبل انجام و مزایا و معایب اجرایی آن گزارش شده‌است.

آیا اجرای کشت قراردادی در ایران، مفید بوده است؟

علی‌رغم مزایای این نوع کشت، مشکلات متعددی فراروی کشاورزان قرار گرفت. در سال‌های اخیر بعضی را نسبت به اجرای آن بدبین کرد. بعضی از مهم‌ترین مشکلات در کشت قراردادی را می‌توان این چنین نام برد:

ابلاغ دیرهنگام

متاسفانه در ایران با وجود تصویب طرح کشت قراردادی،  ابلاغ آن به نهادها و شرکت‌های ذی‌ربط عموما با تاخیر انجام می‌شود. در نتیجه نهاده‌های تولید از قبیل بذر، کود، و سم در زمان مقرر در اختیار کشاورزان قرار نگرفته و سهم بیمه آنها نیز پرداخت نشده‌است. متاسفانه تنها کاری که انجام شد، مبلغی نقدی به جای کالا به تعدادی از کشاورزان پرداخت شد که این نیز برای آنها مفید نبوده‌است.

عدم ارائه تسهیلات

متاسفانه تسهیلاتی که در کشت قراردادی، خریدار محصول باید ارائه کند، اکثرا به کشاورز داده نمی‌شود. تنها کاری که خریداران خود را موظف به اجرای آن می‌کنند؛ خرید محصول است که منفعت خاصی برای کشاورز ندارد. به همین دلیل در بسیاری از اوقات این قرارداد صرفا حالت نمایشی پیدا می‌کند.

کشاورزان خرد

با توجه به این که در تجربه جهانی، کشاورزان خرد عمدتا در این نوع قرارداد منفعت نمی‌برند و گاها دچار خسارت می‌شوند؛ در ایران این قضیه شدت بیشتری دارد. زیرا ۸۶ % کشاورزی ایران توسط کشاورزان خرد انجام می‌شود. مساحت زمین آنها کمتر از ۱۰ هکتار است و فقط ۱۴ درصد فعالیت‌های این بخش دارای شرایط اقتصادی مناسبی هستند و زمین‌های بالای ۱۰ هکتار دارند.

بنابراین در ایران چنین طرحی در بهترین حالت، فقط برای ۱۴ درصد از بخش کشاورزی کشور کاربردی و درآمدزا است. در صورت عدم تجمیع کشاورزان خرد، کشاورزی قراردادی اقتصاد این افراد را نابود می‌کند و امنیت غذایی کشور را نیز به بحران می‌کشاند.

چه راه حلی برای استفاده بهینه از کشت قراردادی قارچ در ایران پیشنهاد می‌شود؟

با توجه به دستاوردهای جهانی در عرصه کشت قراردادی، معتقدیم که می‌توان از آن به نفع فعالان در زمینه تولید و پرورش قارچ خوراکی نیز استفاده کرد.

از نظر وی، این قرارداد باید به صورت متمرکز انجام شود، یعنی خریدار نهاده‌هایی چون کمپوست و خاک پوششی را در اختیار تولیدکننده قرار دهد. نهایتا محصولی را دریافت کند که دارای کیفیت با استاندارد مصوب انجمن یا سندیکای صنفی است.

با این قرارداد تولیدکننده دیگر استرس فروش ندارد. و خریدار نیز دغدغه داشتن قارچ با کیفیت را ندارد و با خیال راحت به بازاریابی و فروش می‌پردازد و شبکه توزیع خود را تقویت می‌کند.

مزایای مهم کشت قراردادی چیست؟

از مزایای مهم کشت قراردادی می‌توان به امکان بیمه کردن قرارداد طرفین با توجه به استانداردهای تدوین شده در انجمن یا سندیکا اشاره کرد. از صفر تا صد قرارداد از زنجیره تامین تا مصرف را می‌توان تحت پوشش بیمه قرار داد.

به این ترتیب اگر کیفیت نهاده‌ها از حد مرغوبی برخوردار نباشد و یا کیفیت محصول نهایی خوبی از قارچ به دست نیاید. بیمه هر دو طرف قرارداد را حمایت می‌کند. در این صورت ریسک فعالیت پایین آمده، دو طرف با خیال آسوده‌تر به فعالیت‌های اقتصادی دست خواهند زد.

وقتی صحبت از کشت قراردادی می‌شود، واسطه‌های متعدد حذف می‌شوند. طبیعتا قیمت تمام شده نیز کاهش می‌یابد. به علاوه با کاهش واسطه‌ها، تجمیع پخش‌ها اتفاق خواهد افتاد و یک یا چند پخش قوی و قدرتمند شکل می‌گیرد که خریداران به راحتی می‌توانند همه نیازهای خود را به راحتی در یک مکان تهیه کنند.

در چنین حالتی برای پخش‌ها نیز ممکن خواهد بود که به پخش مویرگی و ایجاد نمایندگی در مناطق مختلف شهر و کشور بیاندیشند. به این ترتیب نوسان بازار بسیار کم خواهد شد و قیمت‌ها از فراز و فرودهای شدید مصون خواهند ماند. راهکارهای ارائه شده در حرف ما در صنعت قارچ برای حل چالش های پیش رو از سمت تیم کارشناسان هاگ می باشد.