آموزش اثربخش و نقش آن در توسعه صنعت قارچ و کارآفرینی

آموزش اثربخش و نقش آن در توسعه صنعت قارچ و کارآفرینی، قارچ های خوراکی به عنوان یکی از مهمترین و سالم ترین پروتئین غیر حیوانی، میتوانند به خوبی تأمین کننده نیاز بخش قابل توجه ای از جامعه باشند. تاکنون 100 هزار گونه قارچ در دنیا شناسایی شده است، که از این تعداد 2 تقریباً هزار گونه خوراکی و 700 گونه دارای خواص دارویی اند و در مواردی ارزش افزوده ناشی از تولید آنها بسیار بالاست. اماآنچه امروزه در ایران رخ داده تمرکز تولید بر دو نوع قارچ دکمه ای و صدفی است در حالیکه آمارهای جهانی نشان می دهند که قارچ دکمه ای و صدفی به طور متوسط 76 درصد تولید را به خود اختصاص داده اند.

صنعت تولید قارچ در ایران طی دهه اخیر به میزان قابل توجهی توسعه پیدا کرده است به طوری که بر اساس آمارهای داخلی و جهانی، کشورمان از نظر تولید قارچ در رتبه هفتم و یا هشتم جهان قرار دارد، اما به نظر میرسد باید علاوه بر کمیت تولید، به موارد دیگری نیز توجه داشت. امروزه آنچه در تولید، اهمیت ویژه پیدا کرده است مفاهیم مرتبط با بازار نظیر قیمت تمام شده، مزیت نسبی، توان رقابتی و مواردی نظیر تنوع محصول، بافت، طعم، ماندگاری، تازگی، و نظایر آن است که مستقیماً بر قابلیت رقابت و ابقای سهم از بازار محصول و به طور کلی بر بهره وری مؤثرند. لذا تدوین برنامه هایی به منظور توسعه و افزایش بهره وری مراکز تولید قارچ و تأمین نیروی انسانی کاردان برای این منظور از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

مطالعه نوع مصرف قارچ تولید شده در کشورمان نیز نشان میدهد که حدود 75 درصد قارچ های تولید شده به صورت تازه خوری، 20 درصد به صورت کنسرو شده یا خشک شده و 5 درصد باقیمانده نیز در قالب صادرات به مصرف میرسند. این درحالی است که این آمارها در سطح جهانی نشان میدهند که 89/15 درصد به صورت تازه خوری، 6/1 درصد به صورت کنسرو و الباقی یعنی حدود 4/75 درصد به صورت خشک شده مصرف میشوند. آنچه البته در آمار مربوط به کشورمان مشخص نشده میزان افت و ضایعات ناشی از نبود درجه بندی و بسته بندی مناسب، لجستیک غیر تخصصی و ماندن بیش از حد در قفسه های فروشگاهی است. به نظر میرسد قارچ با توجه به اینکه از درصد بالایی آب برخوردار است به شدت مستعد خراب شدن و افت کیفیت است به طوری که حداکثر عمر ماندگاری آنرا در فاصله برداشت تا مصرف 3 تا 5 روز درنظر میگیرند. اگر زنجیره ارزش را در صنعت تولید قارچ به صورت ساده شده زیر تصور کنیم، نقش آموزش اثربخش را در هریک از مراحل زنجیره زیر میتوان مورد بررسی قرار داد.

بخش اول: نهاده ها در صنعت قارچ

در بخش نهاده ها شناسایی و انتخاب واریته ها، تهیه موارد اولیه مناسب، فرمولاسیون کمپوست، طراحی ساختمانها وتأسیسات و سایر امکانات مورد نیاز برای تولید قارچ عمدتاً بر اساس تجربیات وارداتی است و بویژه در حوزه تأمین اسپان هیچ گونه کار مطالعاتی به منظور بهره گیری تجاری از گونه های بومی صورت نگرفته است. این در حالی است که در بازارهای کشاورزی یکی از مهمترین ویژگیها برای ابقا و داشتن سهم پایدار از بازار بهره مندی از ویژگیهای منحصر به فردی نظیر بافت، طعم، رنگ و سایر ویژگیهایی است که صرفاً ناشی از شرایط بوم شناختی ایجاد میشوند و در سایر نقاط دنیا امکان حصول به آنها به آسانی امکان پذیر نیست. به این ترتیب هنگامی که تولید کننده ما از گونه هایی استفاده می کنند که در سایر نقاط جهان نیز امکان تولید آنها، باقیمت پایین تر و گاهاً کیفیت بهتر فراهم است، انتظار ورود به بازارهای جهانی و دستیابی به صادرات توقعی دور از دسترس و غیرمنطقی است. تأیید دیگری بر این مطلب بیانات رئیس گروه قارچ های خوراکی وزارت جهاد کشاورزی است که عدم توفیق کشورمان در تولید گونه های جدید قارچ و بویژه گونه های دارویی را کمبود دانش فنی دانسته است.

بخش دوم: تولید و شرایط آن

در بخش مربوط به تولید در صنعت قارچ و شرایط آن نیز وضع بهتری نداریم. تمرکز بر صرفاً تولید و افزایش برداشت از واحد سطح مسئله مهم دیگری است که نیاز به مطالعه و آموزش دارد. متوسط برداشت از واحد سطح در کشور ما حدود 21 کیلوگرم است در حالیکه این مقدار در کشورهای پیشرفته 35 تا 40 کیلوگرم است. تولیدکننده موفق می بایست استراتژی تولید داشته باشد و یکی از مهمترین گامهای تدوین استراتژی تولید، شناسایی و خوشه بندی کردن بازار است. گام مهم بعدی ایجاد تنوع در محصول متناسب با خوشه های شناسایی شده است، این تنوع میتواند در نوع، سایز، کیفیت و نظایر آن باشد.

توجه به مزیتها را نیز نباید از نظر دور داشت، استفاده از واحد حجم به جای واحد سطح در تولید، امکان استفاده از زمین های غیرکشاورزی و تأسیسات بدون کاربرد، تولید در تمام فصول، تعدد دوره کشت به دلیل کوتاه بودن دوره تولید و یا حتی تولید پیوسته، مصرف آب کمتر و در مقایسه باسایر محصولات کشاورزی و باغی ازجمله این مزایاست . مقایسه مصرف آب برای تولید هر کیلوگرم قارچ در مقایسه با گندم نشان میدهد که برای تولید هر کیلوگرم قارچ خوراکی 28 لیتر آب نیاز است، در حالی که برای تولید یک کیلوگرم گندم این میزان بالغ بر 2 هزار لیتر آب است. یکی از اهداف تولید در سن 1404 کشورمان افزایش برداشت از واحد سطح به میزا 30 کیلوگرم است. اگر بتوانیم از طریق ارائه آموزش پیوسته و اثربخش به تولیدکنندگان متوسط برداشت از واحد سطح را به میزان 50 درصد وضع فعلی بهبود ببخشیم، یعنی متوسط برداشت از واحد سطح را به 30 کیلوگرم از هر مترمربع افزایش دهیم، به این معنی است که قیمت تمام شده محصول به حدود یک سوم قیمت فعلی کاهش میابد و اگر در حوزه صنایع تبدیلی قارچ نیز به گونه ای عمل کنیم که به طور متوسط 25 درصد ارزش افزوده ایجاد شود، تلفیق این دو محاسبه، قیمت تمام شده محصول را به کمتر از 50 درصد قیمت فعلی کاهش میدهد و این یعنی قدرت رقابت و ماندگاری در بازار.

بخش سوم: بازار و تدارکات مرتبط با آن در صنعت قارچ

بخش بعدی آماده سازی، محصول برای ارائه به بازار است. آنچه در ایران رخ میدهد تحویل حدود 75 درصد محصول تولیدی به شکل تاره خوری به بازار است که نه تنها ارزش افزوده خاصی تولید نمی کنند، بلکه سود اصلی را نصیب دلالان و خرده فروشان کرده و عمر قفسه ای محصول را نیز به حداقل می رساند. در این مرحله نیز تولیدکنندگان میبایست به دانش روز تجهیز شوند. لازم به یادآوری است که در بخش کشاورزی صنایع تبدیلی مناسب و بسته بندی در خور، میتواند بیشترین ارزش افزوده را در محصولات ایجاد کند به طوریکه میزان ارزش افزوده ایجاد شده ناشی از فرآیندهای صنایع تبدیلی و بسته بندی را در این بخش بالغ بر 70 درصد برآورد میکنند. برخی از محصولات فرآوری شده قارچ عبارتند از مربا، ترشی، پودر قارچ، برش های خشک شده، مایع ماکارونی، پودر، سوپ، کنسرو و چیپس قارچ، این لیست را میتوان به میزان زیادی توسعه داد.

دانشگاه کارآفرین 

از نظر توسعه و تکامل دانشگاه ها سه دوره را طی کرده اند که به ترتیب عبارتند از دروه تولید و آموزش علم صرفاً با هدف توسعه علم، دوره تولید و آموزش علم با هدف توسعه و کاربردی کردن علم و دوره سوم که علاوه بر اهداف قبلی، کارآفرینی نیز مدنظر قرار می گیرد. در این دوره است که واژه جدید دانشگاه کارآفرین ایجاد و مدل سازی آن در دستور کار قرار می گیرد .از مهمترین تغییرات مورد نیاز دراین دوره از تکامل دانشگاه ها، تغییر در نگرش و ساختار، توسعه ابزارها و زیرساخت ها و نیز بازنگری اصولی در محتوی و شیوه آموزش بود که مجموعه دانشگاه علمی کاربردی و به طور ویژه موسسه آموزش عالی علمی کاربردی وزارت جهادکشاورزی با درک صحیح شرایط و متناسب با نیاز روز، تغییرات مورد نیاز را تشخیص داده وبا فاصله اندکی از آنچه در کشورهای پیشرفته رخ داده، این تغییرات را عملیاتی کرده است. تربیت کاردان تولید قارچ های خوراکی، با توجه به عدم وجود چنین رشته ای در نظام آموزش عالی کشور، از برنامه هایی است که توسط دانشگاه جامع علمی کاربردی برای توسعه علمی و پایدار صنعت قارچ کشور طراحی و به اجرا درآمده است. دانش آموختگان این رشته می توانند به عنوان سرپرست واحدهای پرورش و تولید قارچ های خوراکی، تولید و تکثیر کننده بذور و اسپان انواع قارچ های خوراکی، کاردان آزمایشگاه کنترل کیفی و تولید کننده قارچ خوراکی مشغول شوند.

موسسه آموزش عالی علمی کاربردی وزارت جهادکشاورزی به عنوان متولی آموزش های علمی کاربردی حوزه کشاورزی، با بهره مندی از ظرفیت های علمی و تحقیقاتی و وجود گروه ههای آموزشی تخصصی نه گانه، شامل علوم زراعی، صنایع تبدیلی و تکمیلی، ماشین آلات کشاورزی، برنامه ریزی و توسعه، علوم دامی، منابع طبیعی، دامپزشکی، شیلات و آبزیان ضمن آمادگی ارائه خدمات آموزشی و مشاوره ای به کلیه زیر بخش های کشاورزی کشور، آماده طراحی برنامه های متنوع آموزشی رسمی و غیررسمی، شامل دوره های کوتاه مدت تک درس و تک پودمان، و نیز دوره های بلندمدت مقطع دار متناسب با نیاز بهره برداران و کلیه علاقمندان است.

فصلنامه قارچ – شماره دهم