انواع لکه قارچ دکمه‌‌ ای و علت لکه روی قارچ چیست؟

وجود لکه روی قارچ به معنی افت کیفیت قارچ یا بیماری آن است. داشتن محصول قارچ سالم و سفید آرزوی هر تولیدکننده و صاحب مزرعه قارچ است. اما متاسفانه لکه‌های مختلفی که بر روی قارچ ایجاد میشوند، کیفیت آن را پایین می‌آورند و محصول را به سطح درجه 2 و 3 تنزل می‌دهد. برای پیشگیری از افت کیفیت محصول باید منشا لکه قارچ یا علت لکه روی قارچ را شناخت و از آن جلوگیری کرد.

شناسایی انواع لکه‌ روی قارچ دکمه‌ای

بطور کلی لکه‌ها(علت لکه روی قارچ) بر روی سطح بیرونی کلاهک و پایه قارچ بر اساس منبع ایجاد آن به دو گروه تقسیم می شود.

1. لکه‌های آنزیمی یا لکه‌های ناشی از ضربه و صدمات فیزیکی، اقلیم نامناسب سالن و رطوبت سطحی قارچ در زمان برداشت.
2. لکه‌های ناشی از فعالیت موجودات زنده یا عوامل بیماری زا (قارچ ها و باکتری‌ها) بر روی قارچ.

لکه های آنزیمی

لکه های آنزیمی قارچ معمولا به دو دلیل عمده بروز می‌کنند.

• ضربه و صدمات فیزیکی
• میزان رطوبت

رابطه ضربه با لکه قارچ آنزیمی

از آنجا که قارچ‌ها فاقد لایه محافظتی مناسب در مقابل ضربات و صدمات فیزیکی در سطح بیرونی خود هستند، هر گونه ضربه و رفتار نامناسب با قارچ در زمان برداشت (نظیر ضربه انگشت یا ناخن قارچ چین‌، پرتاب قارچ به داخل سبد، برداشت و لمس بیش از حد قارچ توسط دست قارچ چین)، ضربات در حین انتقال قارچ از سالن برداشت به واحد بسته‌بندی در اثر روش نامناسب حمل قارچ، ضربه به قارچ به دلیل عدم رعایت رفتار نامناسب در بسته‌بندی (نظیر پرتاب قارچ و سبد حاوی قارچ) و ضربه به قارچ در اثر بکارگیری روش نامناسب انتقال قارچ به بازار، همگی ضرباتی را بر پیکر قارچ وارد خواهند نمود.

نتیجه این ضربات تغییر رنگ قارچ و اصطلاحا قهوه‌ای شدن در محل ضربه خواهد بود. علت این تغییر رنگ فعال شدن آنزیم‌های پلی‌فنیل اکسیداز در محل ضربه است.
البته این لکه‌ ها از ارزش غذایی قارچ نمی‌کاهد و تنها اثر آن ایجاد ظاهر نامناسب برای محصول است. همین افت ظاهر سبب مشتری‌پسند نبودن قارچ و دسته‌بندی پایین‌تر (درجه 2) آن از نظر قیمت خواهد شد.

رابطه رطوبت با لکه آنزیمی قارچ

مرطوب بودن سطح قارچ نیز سبب ایجاد لکه‌ های قهوه‌ای بر روی آن خواهد شد. به همین دلیل قارچ را بعد از شستشو نمی‌توان زیاد نگه داشت.

یکی دیگر از دلایل افت کیفیت ظاهری و تغییر رنگ در قارچ، مرطوب بودن سطح قارچ در زمان برداشت به دلیل آسیب سطحی قارچ و پاره شدن لایه بیرونی قارچ در اثر چسبیدن به دست قارچ چین است. این مورد نیز مجددا سبب فعال شدن آنزیم‌های پلی‌فنل اکسیداز و تغییر رنگ خواهد شد.

لکه های ناشی از فعالیت موجودات زنده یا عوامل بیماری زا

از آنجا که قارچ خوراکی مانند سایر موجودات دیگر دارای آفات و بیماری‌های متنوعی است که به انحاء گوناگون به قارچ صدماتی (از جمله لکه دار کردن قارچ) را وارد می کنند، بصورت اختصار و متمرکز به معرفی اجمالی آنها پرداخته و به تفاوت‌های ظاهری لکه‌ها با یکدیگر اشاره میکنیم.

لکه قارچ ناشی از فعالیت باکتری‌ها

مهم‌ترین عامل این بیماری باکتری بنام Pseudomomnas tolaasii است که در صورت مرطوب ماندن سطح بیرونی قارچ به مدت طولانی و همچنین اختلاف دمایی بالا میان شب و روز شروع به فعالیت می‌کند.
رنگ لکه‌ها از قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره متغییر است. این لکه‌ها ممکن است تمام سطح کلاهک قارچ را بصورت یکپارچه بپوشاند و یا در اغلب موارد لکه‌های از هم جدا در اندازه‌های مختلف (1-2 میلیمتر به تعداد زیاد تا لکه های 5-10 میلیمتری با تعداد کمتر) مشاهده می‌شود.
این لکه ها هم بر روی کلاهک و هم بر روی ساقه قارچ ایجاد خواهند شد.

لکه‌هایی با منشا باکتریایی عمدتا لزج و کمی چسبناک هستند. در صورت کاهش رطوبت نسبی سالن، ممکن است بر روی کلاهک قارچ ترک هایی ایجاد گردد. شکل ظاهری این لکه ها فاقد نظم ظاهری و غیر هندسی خواهد بود.

علت لکه روی قارچ ناشی از باکتری و چگونگی پیشگیری

مهمترین دلیل بروز فعالیت و طغیان این باکتری، مرطوب ماندن طولانی مدت یا حتی دائمی سطوح قارچ‌ها، بویژه پس از آبیاری (در فاصله بین قارچ‌های بهم چسبیده) است.

برای جلوگیری از ایجاد این لکه‌ها باید رطوبت نسبی سالن را کاهش دهیم. برای خشک کردن سطوح قارچ‌های روی بستر پس از هر آبیاری، جریان هوای سالن و ترکیب نوع هوای ورودی به سالن را به مدت 2 الی 5 ساعت و به میزان 30% افزایش دهید.

دلیل دوم بروز این بیماری، وجود اختلاف دمای بین شب و روز در سالن پرورش در ایام انقلابات فصلی (شروع بهار و پاییز) است. بنابراین اعتدال و ثابت نگهداشتن دمای هوای سالن در طول شبانه‌روز جهت منترل این لکه‌ها بسیار مفید خواهد بود.

در گام سوم برای کنترل این بیماری، استفاده از کلر در آب ابیاری (محلول کلرین) با هدف کاهش جمعیت باکتری موجود در بستر و روی سطح قارچ توصیه می شود.

لازم بذکر است که چندین گونه از جنس این باکتری بعنوان مثال p.gingeri ، p.aeruginosa و p.flourescens نیز وجود دارد که لکه هایی به رنگ های زرد تا قهوه‌ای در قارچ ایجاد میکنند.

لکه قارچ ناشی از حباب خشک یا ورتیسیلیوم

عامل بیماری حباب خشک قارچی بنام verticillium fungicola است. این بیماری علاوه بر علایم متعدد و اختصاصی خود بر روی قارچ و بستر، قادر است بر روی ساقه و کلاهک قارچ لکه های خاکستری تا قهوه ای تیره با شکل منظم و هندسی (بیضی و دایره‌ای) ایجاد کند.
علایم این بیماری بر اساس زمان ایجاد آلودگی یا Time Infection متنوع و متغیر است. اندازه این لکه‌ها از چند میلیمتر تا 2 سانتیمتر، متفاوت است.
لکه‌های ورتیسیلیومی در برخی اوقات دارای هاله‌ای به رنگ آبی تا زرد است. با توجه به سن لکه، در مرکز لکه‌های قدیمی‌تر فرورفتگی‌هایی نیز مشاهده میشود. عمدتا با گذشت چند روز، این فرورفتگی‌ها با توده خاکستری یا آبی رنگ که در حقیقت اسپور ورتیسیلیوم است، پر می‌شوند.

گونه‌های دیگری از ورتیسیلیوم V.fungicola  var.aleophilum تنها ایجاد لکه نموده و سایر علایم شاخص ورتیسیلیوم (تغییر شکل و بد شکلی قارچ) را بروز نمی‌دهد.

لکه ناشی از حباب تر یا مایکاگون

بیماری حباب تر (مایکاگون) با نام علمی Mycogone perniciosa نیز بر روی کلاهک و بعضا بر روی ساقه قارچ لکه هایی با شکل منظم و هندسی (دایره یا بیضی) با رنگ قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره با هاله روشن (زرد تا سفید) ایجاد میکند.
البته میزان فراوانی این لکه و خسارات آن در صنعت بسیار کم گزارش شده است.

لکه ناشی از کپک سبز یا ترایکودرما

عامل بیماری کپک سبز تریکودرما قارچی بنام Trichoderma spp که مشابه سایر عوامل بیماری‌زای دیگر در صنعت قارچ، به غیر از ایجاد علائم و نشانه‌های اختصاصی خود قادر است بر روی کلاهک و ساقه قارچ لکه هایی با رنگ قهوه‌ای ایجاد کند.

عموما زمانی که اسپور این بیماری در محیط و سالن زیاد باشد و سطوح قارچ نیز به مدت طولانی مرطوب باشد، اسپورها با نشستن بر روی قارچ، محصول را درگیر میکنند. سپس اسپورها شروع به جوانه زدن و تغذیه از میسیلیوم، آب و مواد غذایی قارچ میکنند. در نتیجه لکه ها بر روی قارچ ظاهر خواهند شد. با رشد کلاهک، اندازه این لکه‌ها نیز بزرگتر خواهند شد.

شکل ظاهری این لکه‌ها مشابه سایر عوامل میکروبی لکه‌زا، منظم و هندسی (دایره یا بیضی) و به لحاظ اندازه عمدتا کوچک (1-2 میلیمتر) به تعداد زیاد و در برخی مواقع بزرگتر از 5 میلیمتر مشاهده می‌شود. در ادامه رشد قارچ و عامل بیماریزا بر روی آن، لکه در مرکز دارای فرو رفتگی نسبتا عمیقی خواهد شد که پس از چندی با پوشش کرک مانند خاکستری تا سبز پوشیده خواهد شد.

لکه ناشی از افنوکلادیوم

عامل این بیماری قارچی بنام Aphenocladium album است که علائم آن تنها ایجاد لکه های کوچک و بزرگ بر روی کلاهک قارچ می‌باشد. لکه‌های ایجاد شده عموما منظم به رنگ قهوه‌ای و در اندازه‌های 1 الی 10 میلیمتر است.

عموما لکه‌های این بیماری در اقلیم سالنی مرطوب با تبخیر کم گسترش بیشتری خواهد داشت. با گذشت چند روز از بروز لکه بر روی قارچ، لکه‌ها در مرکز دارای فرورفتگی خواهند شد.
داخل لکه‌ها نیز یک یا چند میله (اندام تولید کننده اسپور) بسیار کوچک و نازکی رشد خواهد کرد. این میله‌ها با لنز و یا با قرار دادن قارچ در جلوی منبع نور قابل رویت خواهند بود.

لکه قارچ ناشی از بیماری تارعنکبوتی

عامل بیماری تار عنکبوتی قارچی بنام Dactylium dendroides است که بر روی کلاهک قارچ خوراکی دو نوع لکه ایجاد می‌کند.

• لکه‌های قهوه‌ای با لبه نامشخص که شبیه به لکه بیماری کپک سبز بوده و در صورت مطلوب بودن شرایط اقلیمی سالن از حیث رطوبت و دما، با تولید اسپور فراوان و انتشار در هوا، خسارات سنگینی را به محصول وارد خواهد ساخت.
• لکه‌های به رنگ روشن که از یک نقطه بر روی کلاهک شروع و با رشد خود بخش عمده‌ای از کلاهک را آلوده می‌کند.

تشخیص نوع لکه قارچ

از آنجا که شکل ظاهری تمام لکه های قارچ با عامل میکروبی و بیماریزا در نگاه اول بسیار شبیه بهم هستند، دقیق‌ترین راه تشخیص(علت لکه روی قارچ) آنها برای انتخاب روش معالجه، ارسال نمونه به آزمایشگاه‌های تخصصی است.
ولی در عمل، روش تجربی برای تشخیص (البته نه با دقت روش آزمایشگاهی) به شرح ذیل نیز وجود دارد.

• انتخاب نمونه قارچ لکه‌دار و برداشت با دقت آن (بدون تماس با سایر قارچ‌ها و بستر) با دستکش.
• انتقال بلافاصله نمونه برداشتی به داخل ظرف درب‌دار پاک و استریل.
• استقرار ظرف حامل نمونه در محیطی با دمای 20-23 درجه سانتیگراد بمدت 3-4 روز.
• بررسی دقیق نمونه‌های رشد کرده داخل ظرف از حیث شکل ظاهری، وجود پرزهای رنگی در مرکز لکه ها و شناسایی عامل بیماری.

تشخیص ظاهری لکه(علت لکه روی قارچ)

• چنانچه مرکز فرورفته لکه با پرز سبز یا آبی مایل به سبز پوشیده باشد، عامل بیماری قارچ، کپک سبز است.
• در صورتیکه مرکز لکه با پرز چرمین، خاکستری تا قهوه‌ای پوشیده شده باشد، عامل بیماری حباب خشک است.
• چنانچه لکه‌ها لزج، براق به همراه رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره باشند، عامل بیماری باکتری است.
• چنانچه در مرکز فرو رفته لکه، تک رشته‌های (میله) بسیار نازک و به حالت برافراشته دیده شود، عامل بیماری افنوکلادیوم است.

در اخر متذکر میشود که تجربه در تشخیص بیماری های قارچ عامل تعیین کننده‌ای است و دقیق ترین راه تشخیص بیماری‌ها ارسال نمونه به آزمایشگاه های تخصصی بیماری شناسی است.