صادرات فصلی قارچ خوراکی

صادرات فصلی قارچ خوراکی در ایران از نمونه های بارز صادرات زیان ده محسوب می شود که در این مقاله به تشریح و راه‌های جلوگیری از آن پرداخته خواهد شد.

تجارت محصولات کشاورزی در قالب صادرات، یکی از ارکان مهم درآمد و توسعه اقتصادی هر کشوری به شمار می‌آید و در حقیقت تجارت خارجی شیوه ای برای کسب درآمدهای ارزی در جهت سرمایه‌گذاری برای فناوری‌های نوین، ارتقاء کمی و کیفی بازارهای داخلی، ارتقاء بهره‌وری و افزایش توان تولیدی در جهت توسعه اقتصادی کشور است.

از این‌رو پرداختن به مبحث صادرات محصولاتی با پتانسیل اقتصادی بالا می‌تواند به روند توسعه کشور کمک شایانی باشد. هر چند بدلیل شرایط خاص سیاسی کشور صادرات کالا‌های غیرنفتی در دو دوره شش ماهه نخست سال ۹۹ و شش ماهه نخست سال ۹۸ بیانگر آن است که صادرات غیر نفتی از لحاظ وزنی و ارزشی به ترتیب اُفت ۳۴ درصدی و ۳۵ درصدی را تجربه کرده است.( منبع: سایت تابناک.موانع و مشکلات موجود بر سر راه صادرات غیرنفتی چیست؟)

نقش و جایگاه صادرات برای اهل فن کاملا روشن است ولی باید پذیرفت که این تجارت پر فایده در صورت عدم برنامه ریزی و پی ریزی های حیاتی آن می تواند بهمراه خود صدمات و خسارات سنگین به کشور صادر کننده محصول وارد کند.

صادرات فصلی قارچ خوراکی در ایران از نمونه های بارز صادرات زیان ده محسوب می شود که در ادامه به تشریح و راه های جلوگیری از آن پرداخته خواهد شد.

ایران با تولید 180 هزار تن قارچ تازه در سال 1399یکی از 10 کشور برتر تولید قارچ جهان است. متاسفانه سهم بسیار ناچیزی از تولیدات سالیانه خود ( کمتر از 4%) را به صادرات به کشورهای همسایه خود به غیر از ترکیه اختصاص داده است.

این در حالی است که کشور نوظهور لهستان در صنعت قارچ جهان با تولید سالیانه 260 هزار تن بعنوان رتبه اول صادر کننده و رتبه 5 تولید کننده قارچ جهان، قریب به 70% تولید خود را به کشورهای مختلف جهان بویژه روسیه صادر میکند.

در این میان کشور چین بعنوان بزرگترین تولید قارچ جهان با بیش از 7/5 میلیون تن تولید سالیانه که به تنهایی 46% قارچ جهان را تولید می کند، با صادرات 5درصدی خود به میزان 375هزار تن ( در حدود 2 برابر تولید سالیانه کشور ایران) و کشور هلند نیز در کنار صادرات 27% تولید سالیانه خود (به میزان 80هزار تن) به صادرات دانش، تجهیزات و تکنولوژی پرورش قارچ به جهان، از بزرگترین صادر کنندگان قارچ به بشمار می آیند. کارشناسان بر این باور هستند که ایران توانایی تامین حداقل 20 درصد از نیاز قارچ روسیه را دارد که از این مقدار صادرات میتوان درآمد ارزی معادل 144 میلیون دلار در سال را برای کشور متصور شدو بر صادرات فصلی قارچ خوراکی پایان داد.(منبعhttps://mushroomsociety.in)

بواسطه ارزانی نسبی هزینه های نیروی انسانی و انرژی در قیاس با سایر کشورهای جهان، مزیت محسوس مواد اولیه مصرفی در تولید قارچ خوراکی از حیث کیفیت و قیمت آن و با در نظر گرفتن رشد جهشی تولید قارچ در سالهای اخیر به واسطه اجرای زیرساخت های لازم، می توان گفت کشور ما پتانسیل و ظرفیت های قابل توجهی در امر تولید و صادرات قارچ را دارد که اگر این مزیت ها با حمایت های منطقی و موثر دولت همراه شود قطعا ایران هم در زمینه تولید و هم در زمینه صادرات قارچ به رتبه های بالاتر در سطح بین المللی صعود خواهد کرد.

اشاره به این نکته ضروری است که در حال حاضر هر یک از مزایای قید شده فوق در ایران، عامل محدود کننده ای در تولید و صادرات قارچ در سایر کشورهای جهان است.

مهمترین مشکلات و معضلات صادرات قارچ ایران

صادرات در کشور ما به دلیل معضلات و مشکلات ذیل از یک فعالیت منظم و مداوم سالیانه به یک پدیده مخرب فصلی تبدیل شده است که کارشناسان از آن بعنوان صادرات فصلی( صادراتی که تنها در شش ماهه دوم سال صورت میگیرد) نام می برند.

البته برندهای مطرح و بزرگ در کشور یافت می شوند که به دلیل برتری نسبی آنها در امکانات و موقعیت جغرافیایی محل استقرار مزرعه تولیدی در ماه های بیشتری از سال به صادرات می پردازند.

در این بخش با توجه جایگاه خاص ایران در تولید قارچ جهان و سهم اندک آن در صادرات به بررسی و معرفی مشکلات صادرات و توسعه آن پرداخته خواهد شد. مهمترین مشکلات و معضلات صادرات اندک قارچ به شرح ذیل است:

1- کاستی ها در سیستم حمل و نقل قارچ و عدم بکار گیری زنجیره سرما

قارچ محصولی به شدت آسیب‌پذیر و فاسدشدنی است که باید بلافاصله پس از برداشت، به سردخانه‌ منتقل و در دمای 2تا4 درجه به مدت 15-17 ساعت نگهداری و سپس در کوتاه ترین زمان ممکن به بازارهای مصرف ارسال شود.

تنها بدین ترتیب است که می توان از آسیب به قارچ در مسیر انتقال به بازار مصرف جلوگیری کرد.در خصوص انتقال به واحدهای فرآوری و صنایع تبدیلی باید در حداقل زمان ممکن محموله قارچ منتقل شود.

با خروج محموله قارچ از سردخانه به واحد بسته بندی با دمای محیطی 12-15 درجه سانتیگراد، عملیات توزین و بسته بندی انجام و سپس محموله قارچی به سردخانه انبارش با دمای 2-4 درجه انتقال داده می شود.

در ادامه این محموله باید توسط سیستم حمل و نقل یخچال دار به بازار مقصد منتقل و در آنجا نیز بلافاصله به یخچال مناسب منتقل شود. به این پروسه “زنجیره سرما” گفته می شود.

برای رساندن به موقع قارچ به بازار مقصد با کمترین اسیب های کیفی به تجهیزات مناسب و سریع حمل و نقل نیاز است. فعالیت شبکه معیوب حمل و نقل تجاری کشور منجر به آن خواهد شد تا ضایعات زیادی در این محصول ایجاد و خسارات سنگین اعتباری و ریالی به برند و کشور صادر و کننده وارد شود.
متاسفانه این معضل بهمراه عدم وجود بخش تکمیلی زنجیره سرمای در اکثر کشورهایی که بازار مقصد صادرات قارچ ایران محسوب می شوند سبب شده است تا صادرات قارچ ایران تنها در ماههای خاصی از سال محدود شود.

2- بسته بندی سنتی قارچ و عدم توجه به سلایق مشتریان

یکی دیگر از موانع رشد و توسعه صادرات قارچ کشور، بسته‌بندی سنتی و بی روح محصولات قارچی است. نداشتن امکانات مناسب برای بسته‌بندی مطابق با استاندارهای بین المللی و قابل پذیرش مشتریان خارجی سبب می‌شود که نه تنها کشور از درآمدهای صادراتی مناسب محروم بلکه بخش قابل توجهی از محصولات صادراتی نیز فاسد و غیرقابل مصرف شود.

سرمایه‌گذاری در بخش بسته‌بندی انواع قارچ خوراکی می‌تواند تحولی بزرگ در میزان صادرات این محصول و بازار پسندی آن داشته باشد.

با توجه به این موضوع که بسته‌بندی و چاپ محصولات غذایی تابعی از فن‌آوری، زمان و فرهنگ یک جامعه است و ارتباط میان تولیدکننده و صادرکننده را تقویت می‌کند. شکل ظاهری، رنگ بندی و کیفیت بسته‌بندی نقش مهمی در جذب مشتری و فروش بیشتر محصول دارد.

در این میان با بررسی موضوع بر اساس علم روانشناسی بر روی ذائقه مشتریان کشورهای مقصد از یک سو و حمایت های دولت و نهادهای زیربط آن میتوان موفقیت صادرات را دو چندان کند.

شناسایی ذوق و سلیقه مشتری آنقدر مهم است که برند جهانی نوشیدنی “پپسی” برای مناطق مختلف دنیا بر اساس مطالعات خود، نوشابه هایی با طعم و مزه های خاص تولید می کند. این اقدام تاثیر بسزایی در فراگیر شدن محصولات پپسی در جهان داشته است.

3- ضعف در صنایع فرآوری قارچ و تنوع در محصول

متاسفانه در کشور ما ظرفیت های کمی و کیفی صنایع تبدیلی و فرآوری قارچ در سالهای اخیر متناسب با سایر توانمندی‌های این بخش توسعه پیدا نکرده است.

با امکانات و تسهیلات لازم بمنظور عمل‌آوری صحیح و مطابق استاندارد های جهانی قارچ می توان میزان ضایعات محصول را کاهش، سطح کیفی محصول را ارتقاء داد و در عوض با استقبال بازار مصرف، صادرات این گروه از محصولات را افزایش داد.

در این زمینه تشویق سرمایه‌گذاران در زمینه ایجاد ظرفیت‌های تازه صنایع تبدیلی (کنسرو، بلنچ، ترشی، سس) و ایجاد تنوع در محصولات قارچی نظیر پودر، چیپس و محصولات انجمادی(I.Q.F) میتواند تاثیرات زیادی بر موفقیت صادرات داشته باشد.

4- عدم بازاریابی و تبلیغ موثر در کشورهای هدف

ایران بعنوان یکی از قطب های تولید قارچ از جایگاه خاصی در جهان برخوردار است اما  این محصول به دلایل متعدد از فعالیت بازاریابان مسلط و حرفه ای درون مرزی و برون مرزی محروم مانده و بدین دلیل تا کنون تبلیغات موثر و جامعی برای این محصول چه در داخل کشور و چه در خارج انجام نشده است.

یکی از ضرورتهای اساسی برای افزایش میزان صادرات قارچ، یافتن بازارهای جدید برای  توسعه صادرات نه تنها در میان کشورهای همسایه بلکه در کشورهای در حال توسعه یا توسعه یافته برای غلبه بر صادرات فصلی قارچ خوراکی است.

متاسفانه خلاء مهم در این بخش عدم جذب سرمایه و سرمایه های گذارهای خصوصی و حمایت‌های دولت و نهاد های آن در جادوی تبلیغات و بازاریابی این محصول با آینده ای درخشان در سطح بازارهای جهانی و داخلی است.

از آنجا که  بازاریابی درکشورهای هدف مستلزم هزینه‌های سنگینی است که صادرکنندگان به تنهایی قادر به تامین آن نخواهند بود، این الزام بوجود می آید که دولت با ارائه ارزهای تشویقی یا سایر برنامه ها و ابزارهای حمایتی به بازاریابی و تبلیغات محصولات قارچی ایرانی در کشورهای خارجی وارد شود.

یکی از ارزانترین روش های تبلیغ و بازاریابی محصولات ، شرکت در نمایشگاه‌های معتبر کشاورزی و غذایی دنیا است. نمایشگاه‌ها نقش تعیین کننده‌ایی در معرفی و بازرایابی موفق محصولات دارند که متاسفانه به دلایل عدیده حضور تولیدکنندگان خارجی در نمایشگاه‌ها داخلی بسیار کم رنگ است.

شرکت در نمایشگاه‌های خارجی اگرچه یکی از راه‌های کم هزینه بازاریابی است، اما با شرایط و مشکلات نرخ ارز در شرایط کنونی، باز هم حمایت و تشویق دولت از طریق سیاست‌های تشویقی مناسب تولیدکنندگان قارچ برای حضور در نمایشگاه‌ها را طلب می کند.

5- قیمت تمام شده نامناسب قارچ در بازار داخلی

قیمت تمام شده نامناسب قارچ در مزارع قارچ کشور از جمله موانع توسعه تولید و به تبع آن صادرات قارچ در کشور است. براساس برآوردهای صورت گرفته قیمت تمام شده هر کیلو قارچ  متاسفانه در مقاطع زیادی از زمان بیشتراز قیمت فروش داخلی هرکیلو قارچ در  بازار بورس قارچ است که سبب شده است قارچ در بازار داخلی برای تولید کننده آن  تبدیل به محصولی زیانده شود.

لازم بذکر است قیمت فروش قارچ در فروشگاه ها و مراکز خرده فروشی به دلیل وجود واسطه های فروش از این قاعده کلی مستثنی است به شکلی که قارچ در زمان عرضه به مصرف کننده نهایی با افزایش 25تا30% از قیمت خرید از تولید کننده روبرو است

هزینه‌های تولید قارچ همانند سایر محصولات در ایران به دلیل وجود شرایط تورمی بالا بوده و حضور اعتبارات دولتی برای تامین بخشی از این هزینه‌ها تا حدودی میتوان صادرکنندگان را در راه صادرات قارچ به کشورهای مختلف جهان حمایت کند.

در حالت کلی یکی از عوامل تاثیر گذار بر قیمت محصولات صادراتی ، شاخص بهای عمده فروشی آن کالا در بازار داخل بوده و افزایش این قیمت که ناشی از افزایش هزینه تولید است، انگیزه برای صادرات را کاهش میدهد.

ولی در حال حاضر بدلیل ارزش بالای دلار در قیاس با واحد پول ملی کشور، همواره انگیزه های لازم برای صادر کنندگان در کشور وجود دارد.

6- تحریم و محدودیتهای آن

از مهم ترین موانع صادراتی کشور در سال های اخیر، تحریم‌های وضع شده از سوی دولت آمریکاست که باعث آسیب جدی به روند صادرات تمامی محصولات از جمله قارچ شده است که اثرات بازدارنده آن بر روند صادرات را نمی توان نادیده گرفت.

مستندات زیادی نشان میدهد که در این دوران مشتریان زیادی از حوزه خلیج فارس به هنگام خرید قارچ از صادر کنندگان ایرانی طبق موازین دولت آمریکا، با انسداد حساب های بانکی خود مواجه شده‌اند تا بدین ترتیب بر انگیزه های همکاری با صادر کنندگان محصولات ایرانی آب سردی ریخته باشند.

7- بی ثباتی مقررات حاکم بر صادرات

تغییرات پی در پی در صدور قوانین حاکم بر صادرات محصولات بویژه محصولات کشاورزی همواره ضربه سنگینی بر روند صادرات وارد می‌آورد. در این شرایط صادرکنندگان ناچار هستند از عقد قراردادهای بزرگ نزد مشتریان خارجیشان پرهیز کنند که این موضوع لطمه بزرگی بر روند صادرات کشور وارد خواهد کرد.

در این ارتباط باید افزود که تغییرات در قوانینی مانند پیمان سپاری و نحوهء بازگرداندن ارز حاصل از صادرات در مقاطع مختلف همواره باعث ضرر به صادرکنندگان شده است.

قوانین دست و پاگیر و ناهماهنگی در گمرک و بروز مشکلات پیش‌بینی نشده حاصل از ان قوانین برای محصولات کشاورزی و بویژه قارچ بسیار مشکل آفرین است.

شواهد حاکی از آن است بی ثباتی در مقررات گمرکی در برخی از کشورهای هدف صادرات نیز وجود دارد که در صادرات محدودیت هایی را ایجاد می کند.
این دستورالعمل‌ها در ماه‌های اخیر به واسطه شرایط تحریمی و تعهد ارزی صادرکنندگان و با اعمال محدودیت‌های بیشتر صادراتی افزایش یافته است. همانگونه که اشاره شد بی ثباتی مقررات صادرات، یکی از موانع اساسی در توسعه صادرات غیرنفتی محسوب می‌شود که هم بر خریدار خارجی و هم بر فروشنده داخلی تاثیر می‌گذارد.( منبع: سایت تابناک.موانع و مشکلات موجود بر سر راه صادرات غیرنفتی چیست؟)

 

 

مجموعه مشکلات مطرح شده در کشور ما سبب شده است که صادرات با تمام ظرفیت های بالقوه آن تبدیل به پدیده ای مخرب با نام صادرات فصلی شود که برای تبین خسارات این معضل می توان آن را به سیلاب فصلی پس از یک دوره خشکسالی تشبیح کرد.

پس از یک دوره خشکسالی و از دست رفتن رطوبت خاک ، بروز بارندگی های فراوان و از طرفی کاهش ظرفیت جذب آب توسط ذرات خاک و کاهش پوششی گیاهی منطقه سبب می شود تا روان آب های سطحی ایجاد شده که با پیوستن به یکدیگر در نهایت به سیلابی بزرگ و مخرب مبدل خواهند شد.

این سیل با توجه به شدت و میزان آن می تواند خسارات سنگینی به مزارع، شهرها، پل ها وارد آورد در حالی که زمینهای زراعی از خشکی در رنج و آسیب هستند.

در این خصوص با توجه با سوابق موجود باید به انجام اقداماتی نظیر ساخت سدهای بتنی، سدهای خاکی، حفر کانال های مناسب جمع آوری و هدایت روان آب ها، ایجاد شیب های لازم در برخی نقاط و حتی ترمیم و تقویت پوشش گیاهی منطقه پرداخت.

صادرات فصلی نیز مانند سیلاب های فصلی در صورت عدم وجود تمهیدات و اقدامات لازم می تواند به بحران بزرگ بهمراه خسارات سنگین به تولید کنندگان، صادرکنندگان و مصرف کنندگان داخلی تبدیل شود.

از آنجا که در پدیده نامبارک صادرات فصلی که تنها در ماه های خاص(عمدتا در نیمه دوم سال) صورت می گیرد، با خروج بخش قابل توجهی از تولیدات روزانه در مقطع زمانی کوتاه از مسیر تامین کالای بازار داخلی و تغییر مسیر آن به سمت بازارهای هدف خارجی، کاهش محسوسی در میزان عرضه قارچ در بازار داخلی صورت می دهد که سبب افزایش قیمت کالا در بازار داخل و تضییع حقوق مصرف کننده داخلی در نیمه دوم سال می گردد.

در این میان متاسفانه فقط تعداد انگشت شماری از تولید کنندگان از مزیت نسبی صادرات فصلی بهره مند می شوند در حالی که مصرف کننده مجبور به پرداخت بهای بیشتر برای کالای درخواستی خود خواهد بود.

پس از پایان دوره صادرات در نیمه دوم سال و مصادف شدن با شروع ششم ماهه اول سال ( ایام گرم سال) به دلیل عدم وجود سیستم حمل و نقل نامناسب بار و عدم وجود زنجیره سرما در کشور مبدا و البته کشورهای مقصد، به شدت حجم صادرات نزول کرده که نتیجه آن سرازیر شدن تمام قارچ تولیدی به بازارهای داخلی است.

این پدیده با افزایش میزان عرضه در قیاس با تقاضا سبب بر هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا و البته نزول بسیار محسوس قیمت در بازار بورس داخلی خواهد شد.

در این دور با کاهش قیمت به مرزهایی کمتر از قیمت تمام شده محصول توسط تولید کننده آسیب های جبران ناپذیری به تولید کننده داخلی( بویژه تولید کننده سطوح متوسط و ضعیف)وارد خواهد شد.

قابل تامل است در این مقطع قشر مصرف کننده نیز بدلیل وجود واسطه ها و دلالان کماکان قارچ مورد نیاز خود را به قیمت بالا ( بهای نیمه دوم سال قبل) ابتیاع می کند.

این دور باطل و معیوب سال هاست که تولید کننده، مصرف کننده و صادر کننده های کشور را تحت فشار خود دارد که نتیجه ان چیزی جز خروج تدریجی این عزیزان از حوزه تولید، مصرف و فعالیت اقتصادی نبوده است.

در این میان باید متذکر شد صادرات فصلی از منظر بازار هدف و کشورهای وارد کننده قارچ کشورمان نیز مقبول و پسندیده نیست.

ایشان بمنظور تامین دائمی نیازهای خود به منابعی که بصورت مستمر کالاهای درخواستی را تامین می کنند، توجه دارند و در صورت عدم اقدامی عاجل ممکن است در آینده ای نزدیک، این فرصت کوچک یعنی صادرات در نیمه دوم سال، توسط رقبای هوشمند و منضبط از کف تولید کنندگان داخلی خارج شود.

ده نکته طلایی برای صادرات قارچ

همانطور که پیش از این نیز گفته شد صادرات در شکل کلی در صورت راهبری و سیاست گذاریهای صحیح ، بسیار مفید و ارزشمند است و در غیر اینصورت می تواند بسیار مخرب و جانکاه در عرصه اقتصادی یک کشور ظاهرشود.

به منظور فاصله گرفتن از صادرات فصلی قارچ و انجام صادرات منظم در تمام ایام سال به تمهیداتی به شرح ذیل نیاز است:

1- ایجاد تحول در نگرش مدیران ارشد مزارع تولیدی قارچ و سیاست گذران صنعت قارچ کشوردر خصوص تولید، کیفیت و صادرات. تولید کنندگان باید با استاندارهای کیفی روز جهان و اقدامات لازم برای رسیدن به آن کاملا آگاه شده و خود را برای حضور قدرتمند در بازارهای پر چالش جهانی آماده کنند . بدیهی است در صورت توفیق در این امر صنعت قارچ کشور و تولیدکنندگان آن از منافع مالی و اعتباری زیادی برخوردار خواهند شد.

2- حمایت های همه جانبه دولت و نهادهای مربوطه در جهت تجهیز مزارع تولیدی به امکانات مورد نیاز، اجرای طرح های تشویقی موثر برای افزایش میزان صادرات، حمایت های بی دریغ در معرفی محصولات و مزارع تولیدی قارچ کشور در سایرکشورها و ایجاد پل های ارتباطی که منافع هر دو کشور را تامین نماید.

3- ایجاد مقررات و قوانین گمرکی و صادراتی در مسیر تسهیل و هموار سازی صادرات و پرهیز از سیاست های صادرات ستیز.

4- اجرای زنجیره سرما مناسب و موثر در کشور مبدا و کشور مقصد.

5- ایجاد مجموعه حمل و نقل مناسب صادرات قارچ، مجهز به یخچال های ویژه. قطعا حمایت دولت در این بخش بسیار کارگشا و مفید فایده خواهد بود.

6- اجرای سیاست های مناسب برنامه ریزی شده توسط متولیان صنعت در جهت ارتقاء سطح کمی و کیفی قارچ و محصولات جانبی آن و همچنین برقراری ثبات در بازار داخل.

7- اجرای برنامه و طرح های متنوع تبلیغی داخلی و خارجی توسط دولت و متولیان صنعت در جهت معرفی قارچ و محصولات جانبی آن در جهت افزایش میزان مصرف سرانه.

8- مطالعه و سرمایه گذاری صحیح بر روی صنایع تبدیلی و سایر صنایع وابسته تولید قارچ( نظیر تجهیزات، نهاده ها و ماشین الات تولید) توسط بخش خصوصی و حمایت های دولت در جهت تولید محصولات متنوع و جدید قارچی.

9- ایجاد شهرک های تولید قارچ متشکل از تعداد بیشمار مزارع کوچک با هدف ارائه خدمات حمایتی متمرکز از سوی دولت در جهت ارتقاء میزان کمی و کیفی صادرات . ( راهکاری مشابه که در کشور چین و لهستان بعنوان بزرگترین صادر کنندگان قارچ جهان، نتایج مطلوبی در بر داشته است.)

10- ایجاد کارگروه صادرات قارچ در تشکل‌های درون صنفی

در خاتمه باید اذعان کرد که نظر به محسنات و فواید بیشماری که صادرات می تواند برای صنعت قارچ کشور و بهبود وضعیت اقتصادی جامعه بهمراه بیاورد، در صورت ایجاد بستر مناسب برای تولید و صادرات در محدوده استانداردهای بین المللی می توان ضمن تولید بیشتر غذای سالم و ارتقاء جایگاه کشور در رنکینگ جهانی تولید قارچ، از مزایای مالی آن در جهت ارتقاء سطح معیشتی آحاد جامعه نیز بهره مند گردید.

امیدواریم از مقاله صادرات فصلی قارچ خوراکی بهره لازم را برده باشید.

منتظر انتقادات و پیشنهادات شما عزیزان هستیم.

سر دبیر