خاک دهی و خاک پوششی در پرورش قارچ
خاک دهی و خاک پوششی در پرورش قارچ: پوشاندن سطح بستر و کمپوست با لایه‌ای از خاک مرطوب که دارای ساختار ویژه‌ای است، را خاک دهی می‌گویند. بعد از رشد میسلیوم در کمپوست که حدود ۱۲-۱۴ روز طول می انجامد، مرحله جدید شروع می‌شود که در آن سطح کمپوست با خاک پوششی پوشانده می‌شود.
با این شیوه رشته‌های میسلیوم وارد خاک پوششی شده و در آن گسترش می‌یابند. این لایه‌ی پوششی باید ظرفیت نگهداری آب را در خود داشته باشد.
بعد از آماده کردن خاک پوششی بر اساس فرمول مورد نیاز، باید آن را در دمای ۶۰ درجه سانتیگراد به مدت ۸ ساعت پاستوریزه کرد و بعد از خنک شدن آن تا دمای ۲۵ درجه آن را به سالن پرورش قارچ منتقل کرد و سطح کمپوست را با لایه‌ای از خاک پوششی با ضخامت 4 سانتیمتر می‌پوشانند.
مجموعه وظایفی که خاک پوششی بر عهده دارد عبارت است از
۱- محافظت از بستر و جلوگیری از خشک شدن آن
میسلیوم قارچ به شدت نسبت به خشکی هوا حساس است. هر چقدر هم حفاظت از بستر زیاد و دقیق باشد بازهم به دلیل تماس مستقیم با هوا خشک می‌شود.
پوشاندن بستر به وسیله‌ی خاک پوششی، میسلیوم ها را از خسارت ناشی از خشکی حفظ کرده و مانع تبخیر رطوبت از سطح بستر می‌شود.
۲- ایجاد محیط یا لایه‌ی هوایی مرطوب در سطح بستر برای تشکیل گروه های زایشی اولیه یا سلول های پریموردیا
خاک پوششی ترکیبی از مواد لازم برای رشد شبکه‌ها میسلیومی است و لایه پوششی به گونه ای است که میسلیوم می‌تواند به سرعت در آن گسترش پیدا کند و به صورت شبکه ای درمی‌آید که در نهایت امکان تشکیل گره‌ها و تبدیل آن‌ها به سر سنجاقی فراهم می‌شود.
۳- ذخیره آب برای رشد قارچ ها
رشد پین ها و تبدیل به قارچ کامل، به‌شدت تحت تأثیر آب و دسترسی به آن است و در صورت نبود آب، قارچ‌ها از رشد باز خواهند ماند.
خاک پوششی در این جا به عنوان یک منبع ذخیره آب عمل می‌کند و در مرحله زایشی باعث رشد قارچ ها می‌شوند. خاک پوششی در مواقع نیاز آب ذخیره شده در خودش را در اختیار میسلیوم قرار می‌دهد.
این مسئله در چین های سنگین که رقابت قارچ ها بر سر آب بالا است ، اهمیت می‌یابد.
۴-حمایت و فعال کردن میکروارگانیسم های موجود و در نتیجه افزایش تولید قارچ
عوامل محیطی نظیر دما ، رطوبت نسبی و غلظت دی اکسید کربن تشکیل گره های اولیه قارچ را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ولی وجود باکتری های خاص در خاک از عوامل دیگری است که تشکیل پریموردیا در خاک پوششی را سبب می شود.
پس در صورت عمل آمدن خاک با ترکیبات مناسب و صحیح می‌توان میزان میکروفلور مطلوبی را در خاک پوششی در اختیار داشت.
از ویژگی‌ها مهم خاک پوششی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
خاک پوششی اگر نامناسب باشد توانایی خراب کردن یا از بین بردن فواید کمپوست قارچ را دارد. خاک پوششی در اصل موجب حفظ رشد میسلیومی، تحریک باردهی. و تبدیل رشته های میسلیومی به اندام زایشی قارچ است.
پس به این دلیل که خاک پوششی نقش مهمی در رشد میسلیوم دارد. در این صورت باید یک سری خصوصیت داشته باشد که به آن می‌پردازیم:
۱- روابط آبی و نگه داشتن آب:
خاک پوششی باید دارای ظرفیت جذب و آزادسازی مقادیر پایدار آب باشد و قابلیت نگهداری رطوبت را نیز داشته باشد، و علاوه بر تقویت میسلیوم، رطوبت کافی را جهت تکامل اندام زایشی قارچ فراهم کند.
۲-ساختمان:
ساختمان خاک پوششی باید متخلخل و باز باشد تا تحمل آبیاری های مکرر را داشته باشد. در این سطح متخلخل، یک سری حفره‌ی کوچک وجود دارد که رطوبت لازم را برای محافظت از تشکیل و رشد گره های اولیه فراهم می‌کند.
به عبارت دیگر، این منافذ رطوبتی کوچک از رشد سلول های ته سنجاقی حمایت می‌کند و راه انتشار گازهای متابولیکی موجود در بستر کمپوستی درون هوای اطراف را باز می‌کند یا به عبارتی به گازهای دی‌اکسید کربن و اکسیژن اجازه می‌دهد در بستر قارچ منتشر شوند.
اگر لایه‌ی هوای مرطوب روی سطح خاک پوششی از بین برود، تراکم گازها از تشکیل این گره‌ها جلوگیری می‌کند. پس ساختار حفره‌ای خاک پوششی، به‌طور مستقیم قابلیت تولید گره‌ها و اندام‌های زایشی قارچ را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
۳- میکروفلور یا جمعیت میکروبی:
وجود باکتری های مفید و سودمند در خاک پوششی از اهمیت زیادی برخوردار است. حضور زیاد باکتری هایی نظیر pseudomans putida، منجر به افزایش تشکیل سلول های ته سنجاقی و بالا رفتن عملکرد می‌شود. برداشت نیز زودتر اتفاق می‌افتد.
در طی کلونی بندی خاک پوششی، این باکتری ها تحت تأثیر گازهای متابولیکی قرار می‌گیرند. هرچه خاک متراکم تر و عمیق تر باشد انتشار گازها کندتر شده و عملکرد بیشتر می‌شود.
این ریز زنده های مهم، نمونه هایی عالی از باکتری های همزیست یا میسلیوم هستند و استریل کردن خاک پوششی باعث از بین رفتن و کاهش آن‌ها می‌شود. این باکتری‌ها باعث ایجاد مقاومتی طبیعی در خاک پوششی نسبت به عوامل رقیب می‌شود.
۴-ارزش غذایی:
خاک پوششی به تنهایی نمی‌تواند مواد غذایی لازم را برای رشد و پرورش قارچ فراهم کند و ارزش غذایی آن باید کمتر از بستر باشد زیرا در صورت غنی بودن شرایط را برای رشد کپک ها و عوامل رقیب فراهم می‌کند.
قطعات چوب، ریشه و سایر مواد تجزیه نشده‌ی گیاهی مکان های اولیه‌ی رشد برای همین عوامل هستند که باید با احتیاط از خاک حذف کرد.
۵-PH:
خاک پوششی نباید برای رشد قارچ ایجاد محدودیت کند. برای رشد مطلوب میسلیوم باید اسیدیته ی خاک پوششی در حد مشخصی باشد.
چون PH نامناسب از عوامل مهم محدود کننده‌ی رشد قارچ است.PH مناسب برای قارچ دکمه‌ای ۷-۷/۵ است. بعد به تدریج به علت ترشحات اسیدی میسلیوم قارچ،PH آن کاهش می‌یابد و امکان دارد در اواخر دوره‌ی برداشت حتی به ۶ برسد.
در اینجا تنظیم PH خاک باید با استفاده از پودر آهک انجام شود.
۶-کیفیت بهداشتی:
خاک پوششی باید عاری از هرگونه آفات و عوامل بیماری زا باشد. به همین دلیل بعد از آماده شدن خاک پوششی، آن را حدود ۸ الی ۱۰ ساعت در دمای ۶۰ درجه سانتیگراد قرار داده و به وسیله‌ی بخار در اتاقی که به این منظور ساخته شده است، پاستوریزه می‌کنند تا عوامل مضر و بیماری زا و آفات از بین بروند. استفاده از فرمالین، روش دیگری برای پاستوریزاسیون خاک پوششی است.
آموزش خاک دهی قسمت دوم
در ادامه مطالب خاک دهی و خاک پوششی به بررسی ترکیبات و موادی مناسب برای ساخت خاکی ایده ال خواهیم پرداخت.
ترکیبات خاک پوششی
برای سهولت در فهم چگونگی کارکرد خاک پوششی، باید به شناخت کامل از اجزای خاک و خصوصیات ساختمانی و بافتی آن دست یافت.از مهم‌ترین های این مسئله به موارد زیر می‌پردازیم:
۱-خاک شنی
ذرات درشت (۲-۰/۵) میلیمتر با منافذ هوایی بزرگ است. با اینکه دارای تهویه بالا است اما توانایی نگه داشتن آب را در خود ندارد و خیلی زود خشک می‌شود. به همین دلیل به تنهایی به عنوان خاک پوششی استفاده نمی‌شود.
۲-خاک رس
ذرات این خاک ریز و به هم چسبیده است. و به دلیل تراکم زیاد از قدرت تهویه‌ی کمتری برخوردار است اما ذرات آب را به خوبی در خود نگه می‌دارند و عدم تهویه‌ی مناسب باعث اختلال در رشد میسلیوم می‌شود.
۳-خاک لومی:
این خاک تقریباً ترکیبی متفاوت از شن و رس است که مقدار هوموس بالا، از ویژگی های مهم آن است. این خاک با بافت متوسط بهترین خاک جهت استفاده برای خاک پوششی است.
چون علاوه بر تهویه‌ی مناسب دارای قابلیت نگهداری آب را نیز داراست. بهترین نوع خاک جهت کشت قارچ، خاک لومی-رسی است. ترکیب اصلی خاک پوششی مورد قبول دنیا، خاک پیت است که شامل مواد گیاهی کاملاً تجزیه شده، با PH حدود ۳/۵-۴/۵ است.
رطوبت در ترکیبات هوموسی
ترکیب هوموس و رس همان‌طور که گفته شد، رطوبت بیشتری در خود ذخیره کرده و یک خاک پوششی ترد و با قدرت تهویه بالا ایجاد می‌کند. در رابطه با استفاده از خاک پوششی دو مسئله وجود دارد:
- افزایش خطر آلودگی قارچ ها و نماتود ها
- -از بین رفتن تدریجی ساختمان خاک در صورت آبیاری های پی در پی.
مسئله اول با پاستوریزه کردن یک نواخت خاک با بخار 60 درجه سانتیگراد به مدت 6 ساعت حل شدنی است. اما با پیدایش خاکی با ترکیب پیت موس عملاً از خاک های معمولی در کشت قارچ استفاده نمی‌شود. خاک پوششی حاوی پیت موس به ندرت پاستوریزه می‌شود. اما به دلیل اسیدی بودن بیش ازحد خاک پیت برای اکثر قارچ ها، لازم است مقداری آهک به آن اضافه کرد.
خنثی سازی اسیدیته ی خاک
موادی که توانایی خنثی کردن اثرات اسیدی خاک پیت و ترکیبات خاک پوششی را دارا هستند. شامل:
۱- گل‌سفید یا گچ: این ماده دارای بافتی نرم است که قابلیت نگهداشت آب را بالا میبرد.
۲-پودر آهک: از سنگ آهن کلسیت معادن استخراج و آسیاب شده است که دارای ۹۷% کربنات کلسیم و کمتر از ۲% منیزیم است.
۳-ذرات سنگ‌آهن: به روش پودر آهک تهیه می‌شود و بر اساس اندازه ذرات دسته بندی می‌شوند. مثلاً ذره سنگ آهک با شماره ۹ برای قسمت پوششی بستر مناسب است.
۴-سنگ‌آهن دولو میت: چون دارای منیزیم زیادی است کمتر به آن پرداخته شده زیرا درصد بالای منیزیم باعث آسیب به میسلیوم ها و اختلال در رشد آن‌ها می‌شود.
۵- ترکیب رس و آهک: از رسوبات خشک شده کف دریاچه به دست می‌آید. که شبیه به گل سفید است که ویژگی های رس را دارد. این ماده ترکیبی از کربنات کلسیم و رس بوده که ظرفیت نگهداری بالای آب را دارد.
۶-پوسته‌ی صدف: دارای کربنات کلسیم بوده و تأثیرات ساختاری آن در لایه پوششی شبیه به ذرات سنگ آهن است اما به دلیل انحلال ضعیف در آب نباید به تنهایی مورد استفاده قرار گرفت.
تعیین رطوبت اشباع خاک پوششی
برای تعیین این مسئله، یک نمونه از خاک مورد نظر را انتخاب می‌کنیم و سپس کم‌کم به آن آب اضافه می‌کنیم تا در وضعیت اشباع قرار بگیرد آنگاه اجازه می‌دهیم تا آب اضافی خارج شود و بعد به مدت ۳۰ دقیقه باید سطح آن را پوشاند.
سپس ۱۰۰ گرم از این خاک جدا کرده و به مدت ۲-۳ ساعت در کوره الکتریکی ۹۵ درجه سانتی‌گرادی قرار می دهیم تا نمونه ما به طور کامل خشک شود. در پایان نمونه را از کوره خارج کرده و دوباره وزن می‌کنیم تا با تقسیم اختلاف وزن بدست آمده بر وزن اولیه و ضرب آن در عدد ۱۰۰، درصد رطوبت اشباع بدست آید.
این درصد بدست آمده برای مقایسه‌ی سطح رطوبت خاک پوششی و تعیین میزان آب لازم برای آبیاری بستر، بسیار اهمیت دارد. حد مطلوب رطوبت خاک پوششی، ۲-۴ درصد کمتر از رطوبت اشباع است. میزان رطوبت در خاک پوششی حاوی پیت حدود ۷۰-۷۵ درصد است.
آموزش خاک پوششی برای قارچ خوراکی قسمت سوم
در بخش سوم از مطالب خاک دهی و خاک پوششی به بررسی کاربرد ، نحوه‌ی آماده سازی و چگونگی آبیاری خواهیم پرداخت.
آماده سازی خاک پوششی:
برای آماده سازی خاک پوششی اجزای آن را جمع آوری کرده و به صورت خشک و نیمه خشک یا مرطوب و نیمه مرطوب باهم مخلوط کنید. و بعد باید مواد آهکی را بطور یکنواخت در تمام قسمت های خاک پوششی پخش کرد.
بعد از این که خاک به یک ترکیب همگن تبدیل شد آب را به آرامی به آن اضافه می‌کنیم تا رطوبت خاک به میزان اشباع آن نزدیک شود. یکی از روش های ساده تنظیم نسبت رطوبت خاک پوششی اینگونه است که در ابتدا ۱۰-۲۰% حجم مواد اولیه خشک را برداشته و باهم مخلوط کرده و بعد ۸۰-۹۰% مواد باقی مانده را مرطوب کنید تا به سطح اشباع برسد.
بعد آن مقدار ماده خشک به مواد مرطوب اضافه می‌کنیم. تا در نهایت به ترکیبی با رطوبت مطلوب برسیم. در آخر خاک پوششی آماده پهن کردن بر روی بستر خواهد شد.
می‌توان برای انجام این کار از پیمانه مدرج برای انتقال خاک و از قالب های فلزی یا چوبی با ضخامت 4 سانتی متر برای پخش یکنواخت خاک پوششی پوششی روی بستر استفاده کرد.
عمق خاک پوششی
عمق خاک پوششی و عملکرد و برداشت محصول با یکدیگر ارتباط مستقیمی دارند. از طرفی هرچه عمق و ضخامت کمپوست مصرفی بیشتر باشد به همان نسبت پتانسیل عملکرد نیز افزایش پیدا می‌کند.
اگر لایه خاک پوششی نازک باشد توانایی نگهداری رطوبت کافی برای دست‌یابی به کارکرد مطلوب را ندارد. باید توجه داشت که مقداری از خاک پوششی در برداشت های اول و دوم، همراه با ریشه قارچ از بستر کاشت جدا می‌شود و ممکن است صدمه جزئی به سطح بستر وارد شود.
بنابراین مقدار خاک پوششی باید به اندازه ای باشد که تا آخر دوره‌ی برداشت کمبودی در بستر رخ ندهد تا کاهش تولید در آینده پیش نیاید. اگر مقدار خاک پوششی کم باشد، علاوه بر اینکه بستر با کمبود رطوبت مواجه می‌شود و در تشکیل پین ها و رشد و استقرار قارچ ها مشکلاتی ایجاد می‌شود.
تولیدکنندگان حداقل 3 و حداکثر ۵ سانتیمتر خاک پوششی روی بستر بکار میبرند. ولی به صورت یک عرف یا کاربد 80 کیلوگرم کمپوست در متر مربع ، 4 سانتیمتر خاک پوششی بر روی بستر پخش می شود.
البته طبق یک سری آزمایش ها انجام گرفته در کشور هلند، گفته می‌شود: هر چه ضخامت خاک پوششی بیشتر باشد، به همان نسبت مقدار میکرو ارگانیسم های فعال بیشتر شده و در نهایت محصول بیشتری تولید خواهد شد.
خاک پوششی باید به گونه ای یکنواخت بر روی سطح بستر پخش شود و در همه جا دارای عمق یکسانی باشد.
معضلات پخش غیر یکنواخت خاک
اگر پخش خاک پوششی غیریکنواخت صورت گیرد، دو مسئله‌ی نامطلوب به وجود می‌آید:
۱- در قسمت‌هایی که خاک دارای عمق کمتری دارد، آب بیشتری جمع می‌شود و درنهایت موجب مرگ میسلیوم می‌شود.
۲- در رسیدن میسلیوم به سطح خاک پوششی اختلاف زمانی به وجود می‌آید و درنتیجه پین ها بطور نامنظم ظهور می‌کنند.
هرچند خاک پوششی باید یکنواخت و هم سطح باشد اما سطح آن باید ناصاف و دارای خلل و فرج کافی باشد و پشته های کوچک ایجاد شود.
چون ساختمان رویه خاک پوششی عامل اصلی تشکیل پین های مطلوب بوده و تعداد آن‌ها در سطح بستر به حداکثر خود خواهد رساند.
بسترهایی با شرایط رشد میسلیوم در خاک پوششی، شبیه به شرایط پنجه دوانی آن در کمپوست است. دمای بستر در این هنگام باید دمای مطلوب در حد رشد میسلیوم (حدود ۲۵ درجه سانتیگراد)، رطوبت نسبی چیزی بین ۹۰-۱۰۰% و مقدار تهویه هوای تازه در کمترین میزان خود باشد (فقط باید حواسمان باشد برای پراکنده کردن دمای اضافی تولید شده می توان در صورت لزوم مقداری هوای تازه وارد سالن کرد) زیرا هوای تازه باعث می‌شود که قبل از رشد کافی میسلیوم در خاک پوششی، بستر وارد مرحله زایشی شود که این اتفاق کاهش عملکرد را به دنبال دارد.
افزایش دی اکسید کربن
در این مرحله، افزایش میزان دی اکسید کربن در سالن پرورش برای رشد میسلیوم ها مفید بوده و می‌توان با انسداد و درزبندی کامل اتاق ها و استفاده از دریچه‌ی تنظیم هوا، ورود هوای تازه به اتاق را محدود کرد و صرفاً هوای داخل اتاق بازچرخش شود.
در صورتی که امکان کنترل دی اکسید کربن وجود نداشته باشد و نتوانیم مانع از ورود هوای تازه به داخل اتاق شویم. پس بهتر است، سطح بستر با یک قطعه پلاستیک یا ورقه‌ی نایلونی تمیز پوشانده شود.
اینگونه تا حد زیادی از تبخیر آب زیاد جلوگیری می‌شود. البته در ایران از روش کیسه‌ی پلاستیکی برای پرورش قارچ استفاده می‌شود.
می‌توان بعد از پوشاندن سطح بستر با خاک پوششی، در کیسه ها را تا زمان ترمیم بستر بست و به این ترتیب، میزان دی اکسید کربن را در خاک پوششی افزایش داد.
با این کار، هم تراکم دی اکسید کربن در سطح مطلوب حفظ می‌شود و هم اینکه رطوبت بستر در این دوره به خوبی قبل باقی می‌ماند.
حواستان باشد، بعد از پوشاندن سطح بستر با خاک‌پوششی، دمای بستر افزایش می‌یابد، زیرا خروج گازهای دی اکسید کربن و اکسیژن از بستر با خاک پوششی، باید دمای آن را چند درجه کاهش داد.
پوشاندن سطح بستر
اکثریت سالن های پررش کشور به دلیل وجود روزنه و راه های پرت هوای گرم ، مرطوب و حاوی دی اکسید کربن سالن ، میزان قابل توجهی از کیفیت هوای مناسب رسد رویش میسیلیوم در سالن را از دست می دهند و بنابراین توصیه می شود تا سطح بستر پس از خاک دهی و آبیاری یا نایلون های سوراخدار پوشیده شود.در هر بار نیاز به آبیاری با کنار زدن نایلون ، آبیاری انجام و مجددا نایلون روی بستر پهن می شود.
باگذشت حدود 1 تا 2 روز از مرحله‌ی خاک دهی، میسلیوم ها به درون خاک نفوذ می کنند. بعد از استقرار کامل میسلیوم ها کم‌کم اقدام به آب یاری خاک پوششی کرده تا رطوبت مطلوب حاصل شود که بستگی به عمق خاک دارد که حدود ۲-۴ روز آبپاشی ملایم از طریق مه پاش صورت بگیرد.
آبیاری
حدود ۲ روز قبل از رسیدن میسیلیوم ها به سطح باید به‌اندازه لازم و در حدود اشباع خاک آبیاری انجام شده باشد. ضمن انجام آبپاشی های مکرر باید مراقب بود تا صدمه ای به سطح خاک پوششی وارد نشود.
آبپاشی سنگین و مستقیم، باعث تخریب سطح رویی خاک شده و ایجاد سله و نفوذ ناپذیری خاک می‌شود و درنتیجه میسلیوم و یا داخل خاک پوششی گیر می‌افتد و امکان نفوذ درون این لایه از آن سلب می‌شود.
در این موقع با هدف ایجاد نفوذ پذیری در خاک و پراکنش یکدست میسیلیوم در خاک ، انجام رافل ضروری به نظر میرسد.
