قارچ کوردیسپس یا قارچ زامبی (معرفی و خواص)

قارچ کوردیسپس چیست؟ قارچ کوردیسپس یا قارچ سرچماقی در ایران که به نام قارچ زامبی مشهور است. تیره‌‌ای از قارچ‌هاست که در حدود 600 نوع مختلف آن را می‌شناسند. به دلیل خاصیت زامبی‌ساز خود در سال های اخیر مورد توجه پژوهشگران و داستان‌سرایان و فیلم‌سازان قرار گرفت. جهت آشنایی بیشتر با قارچ کوردیسپس یا قارچ‌ زامبی ساز و تماشای مستند قارچ زامبی با ما همراه باشید.

آرایه‌ شناسی قارچ کوردیسپس چیست؟

• فرمانروا: قارچ‌ها
• رده: سنگ میوه‌ئیان
• راسته: Hypocreales
• تیره: Cordyceps
• سرده: Ophiocordyceps

همانطور که در نمودار زیر مشاهده می‌کنید، کوردیسپس تیره‌ای بسیار گسترده از Ophiocordyceps است. پژوهش‌های اخیر تعداد بسیار بیشتری از آنها را نیز کشف و به این نمودار اضافه می‌کند.

سرده این قارچ‌ها، قارچ‌‌های کیسه‌ای هستند که بیش از 600 گونه را شامل می‌شوند. بیشتر گونه‌های قارچ کوردیسپس،  اندوپارازیتوئیدها هستند. عمدتاً روی حشرات و سایر بندپایان انگلی همزیستی دارند. بنابراین قارچ‌‌های بیماری‌زا محسوب می‌شوند. اما تعداد معدودی از آنها هم وجود دارند که خوراکی بوده مصارف دارویی دارند.

نام عمومی Cordyceps از کلمه یونانی κορδύλη kordýlē به معنای “باشگاه” و κεφαλή cephali به معنی سر است. محتمل است که بر تنوع زیرگروه‌های این قارچ اشاره دارد.

گونه های مختلف قارچ کوردیسپس یا قارچ سرچماقی

تنوع این تیره از قارچ‌ها بسیار زیاد است. حدود 400 نوع که مسلما در حوصله این مطلب نمی‌گنجد. همچنین همه گونه‌های آن نیز خوراکی یا حاوی خواص دارویی نیستند اما گونه‌هایی که تا به حال شناسایی شدند عبارتند از :

قارچ کرم ابریشم یا Cordyceps Sinensis:

زیرگونه Cordyceps Sinensis که به قارچ کاترپیلار یا قارچ کرم ابریشم نیز معروف است. معروف‌ترین نوع قارچ کوردیسپس می‌باشد.

قارچ کرم ابریشم یکی از انواع خوراکی قارچ کوردیسپس می‌باشد. ارزش غذایی و دارویی بالایی نیز دارد. به سبب کمیاب بودن جزو گرانترین مواد غذایی و همچنین گرانترین قارچ‌ها نیز می‌باشد. برای اغلب افراد دور از دسترس است. این قارچ قرن‌ها در طب سنتی چین و تبت جایگاه ویژه‌ای داشته و از آن برای درمان استفاده می‌شده است.

(زیر گونه C. sinensis در سال 2007 با نمونه‌برداری DNA هسته‌ای نشان داد که با بیشتر اعضای این جنس ارتباطی ندارد. در نتیجه به Ophiocordyceps sinensis (قارچ کرم ابریشم) تغییر نام داد. در خانواده جدیدی به نام Ophiocordycipitaceae قرار گرفت.)

قارچ Cordyceps Militaris :

میوه قارچ کوردیسپس می‌باشد و می‌تواند روی اغلب حشرات و حتی به صورت پرورشی کشت شود. از این گونه برای ساخت مکمل‌های ورزشی نیز استفاده فراوانی می‌شود. برای پرورش آن از محیط‌های کشت مخصوص استفاده می‌شود. لازم به استفاده از حشرات نیست. از این رو مردم بیشتری تمایل به مصرف آن دارند. قیمت آن نیز بسیار پایین‌تر و مقرون به صرفه می‌باشد.

محل رشد انواع قارچ کوردیسپس

این نوع قارچ در آسیا بیشتر رشد می‌کند. نپال، چین، ژاپن، بوتان، کره، ویتنام و تایلند انواع متنوعی از آن یافت می‌شود. گونه‌های مختلف Cordyceps در جنگل‌های مرطوب معتدل و گرمسیری فراوان و متنوع در دسترس هستند.

قارچ زامبی ساز

هنگامی که یک قارچ سرچماقی به میزبان حمله می‌کند، میسلیوم به بافت میزبان حمله نموده، در نهایت جایگزین بافت میزبان می‌شود. در این حالت بدن میوه دراز آن (آسکوکارپ) به شکل‌های استوانه‌ای، منشعب یا پیچیده است. آسکوکارپ دارای تعداد زیادی پریته کوچک فلاسکی شکل است که حاوی آسک است. هر یک از آسک‌ها هم دارای آسکوسپورهای نخ مانند هستند. معمولاً به قطعات ریزتر شکسته شده و احتمالاً عفونی می‌باشند.

قارچ‌ زامبی‌ ساز، از راه‌های مختلف وارد بدن حشرات شده و از بدن آنها تغذیه می‌کنند. در نهایت به مومیایی شدن بدن حشره و مرگ حشره می‌انجامد. در این مدت قارچ کنترل اعصاب حشرات را در دست می‌گیرد. مانند زامبی آنها را وادار می‌کنند تا راه بروند و هاگ‌‌های قارچ را برای در دام انداختن قربانی‌‌های بعدی پراکنده کنند.

زامبی‌ها چگونه وارد بدن می‌شوند؟

بعضی از این گونه قارچ‌ها از طریق آب وارد بدن حشره می‌‌شوند. به گونه‌ای که تخم این نماتودها در حاشیه آب‌‌های کم‌ عمق خوراک حشراتی مثل ملخ و جیرجیرک می‌شود. داخل بدن حشره رشد می‌کند و طولش به چند برابر طول حشره می‌رسد. بعد حرکات حشره را در کنترل خود در می‌آورد. وادارش می‌کند تا به نزدیکی آب برود و داخل آب خودکشی کند تا نماتود در آب جفت‌ گیری بکند.

در مورد مورچه هم قارچ کوردیسپس کنترلش را در دست می‌گیرد. وادارش می‌کند به جای مرتفعی، مثلا بالای درخت، برود تا کلاهک قارچ کله مورچه را بشکافد و هاگ‌‌هایش را برای آلوده‌ کردن قربانیان بعدی پراکنده کند.

سوسک‌های کانتارید هم دچار همین بلا می‌شوند. قارچ اریونوپسیس سوسک را وادار می‌کند. پیش از مرگ به بالای شاخه‌ای رفته، با دهانش شاخه را بگیرد و بمیرد پس از مرگ بال‌‌هایش باز می‌شود و هاگ‌‌‌های قارچ را برای قربانیان بعدی پراکنده می‌کند.

مگس لوبیایی هم وقتی با قارچ زامبی‌ ساز انتوموفتورا آلوده می‌شود، بالای ساقه‌ای بلند می‌رود که در معرض دید باشد. شکمش برآمده می‌شود و برای مگس‌های نر منظره‌‌ای شهوت‌ انگیز می‌آفریند. هر مگسی که به امید شهوت‌‌رانی به پشت مگس آلوده می‌رود، همین سرنوشت را خواهد داشت.

همچنین حشرات دیگری چون زنبور، مگس و بیدها هم طعمه هزاران نوع دیگر این قارچ‌ها می‌شوند. هر کدام به طریقی مورد حمله این قارچ زامبی ساز واقع می‌شوند. البته قارچ کوردیسپس تاثیر مثبتی بر جمعیت این حشرات دارد. چرا که افزایش بیش از حد آنها مشکلات فراوانی را در چرخه طبیعت ایجاد خواهد کرد.

مستند قارچ زامبی ساز

قارچ کوردیسپس در فرهنگ عامه

قارچ Cordyceps یا قارچ سرچماقی در ایران به عنوان یک عنصر اصلی داستان در سری بازی‌های ویدیویی The Last of Us و سریال آن به تصویر کشیده شده است. شکل جهش یافته‌ای از قارچ انسان را مبتلا کرده و انها را تبدیل به زامبی‌هایی به نام کلیکر (clicker) می‌کند. درنهایت باعث فروپاشی تمدن بشری می‌شود.

بازی ویدیویی Bug Fables: The Everlasting Sapling، حشرات مبتلا به قارچ سرچماقی دشمنانی هستند که باید با آنها روبرو شد. در حقیقت خط اصلی داستان را قارچ‌ها به عهده دارند.

رمان دختری با همه هدایا (2014) و اقتباس سینمایی آن (2016)، جهش زیرگونه Ophiocordyceps unilateralis مسئول عفونتی است. انسان‌ها را مبتلا کرده و باعث فروپاشی تمدن انسانی می‌گردد.