بیماری حباب خشک (ورتیسیلیوم) + راه جلوگیری از آن

بیماری حباب خشک (Dry Bubble) یا ورتیسیلیوم یکی از جدی‌ترین و متداول‌ترین بیماری‌ها در صنعت پرورش قارچ جهان است. دامنه خسارت این بیماری از ایجاد لکه‌های کوچک بر روی قارچ، تا افت فاحش در تولید و غیراقتصادی شدن تولید، متغیر است.

بیماری ورتیسیلیوم قارچ یا حباب خشک (Dry Bubble)

این بیماری که مهمترین بیماری قارچ دکمه‌ای است، بر روی سایر گونه‌های پرورشی قارچ دکمه‌ای (A. bitorquis) نیز خسارت وارد می کند. بر اساس مطالعات، منشا این بیماری خاک است. اما عوامل دیگری مانند مگس‌ های قارچ نیز می‌توانند ناقل این بیماری باشند و آن را گسترش دهند.

عامل بیماری ورتیسیلیوم قارچ

عامل بیماری حباب خشک، کپکی است با نام علمی  Vertcilium Fungicola دارای انواع مختلف و متنوع بیماری‌زا و غیر بیماری‌زا است. بهترین دما برای رشد این بیماری 24 تا 26 درجه سانتیگراد است. یعنی همان دمای که برای رشد بهینه قارچ دکمه‌ای در سالن ایجاد می‌گردد.

مدت زمان لازم برای بروز علائم اصلی آلودگی در دمای 20 درجه سانتیگراد، 10 روز و برای لکه‌دار شدن کلاهک 3 الی 5 روز است. بیماری با تشکیل ریسه‌های کرکی خاکستری و لکه‌های قهوه‌ای، ظاهر قارچ را غیرعادی و بدقواره میکند و مانع از عرضه محصول به بازار می‌شود.

نحوه انتقال بیماری حباب خشک

اسپورهای ورتیسیلیوم خیلی چسبناک هستند و مهمترین راه انتشار و انتقال بیماری محسوب می شود. هاگ‌ها با اتصال به ذرات گرد و غبار، حشرات(مگس‌های قارچ و کنه‌ها)، انسان‌ها (پرسنل و لباس آنها) و وسایل(سبدها و ادوات و ابزارها)، به راحتی منتقل می‌شوند.

بیماری ورتیسیلیم با جریان هوا نیز قابل انتقال است. اسپورها به ذرات گرد و غبار می‌چسبند و از طریق سیستم‌های هوادهی سالن‌های پرورش، وارد میشوند. این غبارهای آلوده بر روی ابزار و ادوات کار و خاک پوششی در مسیر انتقال به سالن نیز رسوب می‌کند.

بر اساس نتایج تحقیقات آزمایشگاهی، پس از لمس یک حباب در حال تولید اسپور با انگشت، انگشت آلوده دست قادر است 8 پلیت را به صورت متوالی آلوده سازد. پس هرگز به حباب‌ها دست نزنیم زیرا باعث پخش و گسترش آن خواهیم شد!

آلودگی اولیه ممکن است از راه های متفاوتی اتفاق بیافتد ولی زمانی که آلودگی وارد سالن شد، آلودگی به سرعت انتشار میابد. این موضوع به دلیل ظرفیت بالای تولید اسپور اندام تولید کننده اسپور در ورتیسیلیم می باشد که قادر است در ساعت حدود 30 میلیون اسپور تولید کند.

اسپور ورتیسیلیوم پس از جوانه زنی، بیماری حباب خشک تولیدی خود را به داخل میسیلیوم قارچ خوراکی میفرستد. پس از آن شروع به زندگی انگلی بر روی آن و در نهایت سبب بد شکلی کلاهک قارچ خوراکی خواهد شد. نکته‌ی قابل توجه این است که میسلیوم‌ قارچ خوراکی به تنهایی علائمی از آلودگی ورتیسیلیمی ندارد.

 

علائم بیماری حباب خشک

نام حباب خشک از توده‌‌های گرد و توپی تمایز نیافته قارچ بهمراه پایه‌‌های کج و ترک‌‌خورده و بر روی کلاهک‌ لکه‌‌های قهوه‌ای رنگ، گرفته شده است. علائم آن از لکه‌های کوچک روی سطح کلاهک قارچ تا آلودگی کامل میوه قارچ (به شکلی که دیگر میوه قارچ قابل شناسایی نباشد) متنوع خواهد بود. این تنوع علائم به زمان وقوع آلودگی و تعداد اسپورهای آلوده‌کننده بستگی دارد.

این بیماری علائم مختلفی را روی میزبان خود با توجه به زمان آلودگی بر روی میسیلیوم یا بر روی کلاهک قارچ خوراکی ایجاد می‌کند. علائم بدشکلی کلاهک قارچ در هر دو بیماری حباب‌تر یا مایکاگون و حباب خشک، بسیار شبیه هم هستند.
مهمترین وجه تشخیص آنها عدم وجود قطرات آب بر روی حباب با منشا ورتیسیلیومی (حباب‌خشک) است.

 

اگر آلودگی در مراحل پس از تشکیل و تمایز قارچ خوراکی حادث شود، دو گروه علائم ایجاد خواهد شد.

• علائم روی کلاهک
• علائم روی ساقه(پایه) قارچ

علائم بیماری ورتیسیلیوم قارچ در بستر رویش:

همانطور که پیشتر گفتیم منشا این بیماری در خاک است؛ بنابراین اگر عامل بیماری در زمان اضافه کردن خاک‌ پوششی، در خاک وجود داشته باشد علائم بیماری به‌ صورت توده های تمایز نیافته توپی قارچ یا همان حباب خشک بر روی بستر نمایان می‌شود.

در صورت آلودگی بستر در مرحله تشکیل ته سنجاقی‌ها(کلاهک قارچ های کوچک)، توده‌های کروی متمایز نشده قارچی بطور معمول با قطر 2 سانتیمتر، ایجاد می‌شود. گاهی این توده‌ها ممکن است بزرگ‌تر باشد و با علائم بیماری حباب‌تر اشتباه گرفته‌شوند.

علائم بیماری ورتیسیلیوم قارچ روی کلاهک قارچ

گروه اول علائم بیماری حباب خشک لکه های روی کلاهک هستند، که در حقیقت یک آلودگی سطحی است که بدلیل تولید لوسیون کشنده سلول، بر روی کلاهک قارچ توسط عامل بیماری حادث می شود. این لکه ها به همراه رشد قارچ، توسعه پیدا می کنند.

لکه دار شدن کلاهک قارچ، در زمان رشد حجمی کلاهک روی می‌دهد. بدین معنی که قارچ ابتدا تکامل و سپس آلودگی حادث و پدیدار میشود. در مراحل ابتدایی آلودگی لکه‌های قهوه‌ای بر روی کلاهک قارچ ظاهر میشود. این مرحله از بیماری ممکن است با بیماری لکه قهوه‌ای باکتریایی و یا لکه‌های حاصل از بیماری کپک سبز ترایکودرما اشتباه گرفته شود.

درصورتیکه آلودگی تنها در نقطه‌ای بر روی کلاهک حادث شود، ابتدا لکه‌های نکروز قهوه‌ای‌ رنگ در اندازه‌های مختلف بر روی کلاهک نمایان میشود. سپس به تدریج کلاهک به صورت لب‌شکری تغییر شکل خواهد داد. در این حالت، آلودگی سبب مرگ سلول در نقطه آلودگی میشود و ادامه رشد سلول‌های اطراف نقطه آلودگی، تغییر شکل را سبب میشود.

 

علائم بیماری ورتیسیلیوم قارچ روی پایه قارچ

اگر عامل بیماری تنها به ساقه قارچ حمله کرده باشد قارچ با پایه‌ های کج و ترک‌ خورده بر روی بستر ظاهر می شود. آلودگی بر روی پایه قارچ، باعث مرگ سلول های بیرونی ساقه قارچ خواهد شد. با مرگ سلول‌های محل آلودگی و ادامه رشد سایر سلول‌های ساقه، قارچ به همراه کلاهک به سمت محل آلودگی و سلول‌های مرده خم خواهد شد. در ادامه سلول‌ها و بافت‌های آلوده دچار پارگی و شکستگی خواهد شد.

همچنین در موارد زیادی در این مرحله عامل بیماری هم به کلاهک و هم به ساقه حمله کرده و علائم هم بر روی ساقه و هم بر روی کلاهک ظاهر می شوند. معمولا چنین قارچ‌های آلوده‌ای با میسلیوم خاکستری یا سفید عامل بیماری مستور می‌شوند. رنگ این قارچ‌ها معمولاً تغییر میکند و ظاهر خشکی پیدا می‌کنند.

با گذشت زمان، توده‌های بدشکل به قهوه‌ ای روشن و تیره تغییر رنگ می‌دهند. گاهی اوقات نیز قارچ‌ها کاملاً شکل‌گرفته و بالغ می‌شوند و علائمی مانند زگیل یا برآمدگی‌های کوچک در بالای کلاهک نشان می‌دهند.

 

تشخیص بیماری حباب خشک

تشخیص این بیماری با توجه به علائم متنوع آن برای اشخاص مجرب بسیار راحت است ولی برای تازه واردان به این صنعت، مشکل و احتمالا آن را با سایر بیماری ها اشتباه خواهند گرفت. اگر پین قارچ پس از تشکیل مبتلا به آلودگی شود، ما تنها لکه‌ها را بر روی کلاهک خواهیم دید. اما اگر آلودگی زودتر اتفاق رخ دهد، یعنی پس از خاکدهی (آلودگی میسیلیوم قارچ خوراکی توسط میسیلیوم ورتیسیلیوم) حادث شود، علائم حقیقی ورتیسیلیوم (حباب و بدشکلی) ظاهر خواهد شد.

برای ظهور لکه های ورتیسیلیومی بر روی کلاهک به 7 روز زمان نیاز است این بدین معنی است که زمان آلودگی قارچ توسط اسپور، 7 روز پیش از زمان ظهور لکه ها بوده است. همچنین برای ظهور علائم حقیقی ورتیسیلیوم (حباب و بدشکلی کلاهک قارچ) به 10 الی 14 روز زمان نیاز است.

روش تشخیص بیماری ورتیسیلیوم قارچ

روش آسان شناسایی عامل لکه‌ها بر روی کلاهک، برداشت و انتقال کلاهک لکه‌دار در یک دستمال کاغذی مرطوب است. سپس آن را درون یک ظرف درب‌دار در دمای 20 الی 25 درجه سانتیگراد، بمدت 24 الی 72 ساعت قرار دهید.
پس از 2 تا 3 روز رطوبت موجود در ظرف و پوشش دستمال کاغذی موجب تحریک رشد عامل بیماری خواهد شد.

• اگر عامل بیماری باکتری باشد، لکه از لحاظ شکل ظاهری و رنگ تغییری نخواهد داشت.
• اگر عامل بیماری تریکودرما (کپک سبز) باشد، بافت سبز رنگی در مرکز لکه رشد خواهد کرد.
• درصورتیکه عامل بیماری ورتیسیلیوم (حباب خشک) باشد، لکه به رنگ کرم یا قهوه‌ای با بافت نمدی (پرز دار) خواهد شد.

 

پیشگیری، کنترل و مبارزه با بیماری حباب خشک

بررسی دقیق همه منابع آلودگی احتمالی و ابزارهای انتشار بیماری برای مبارزه موثر الزامی است. جعبه‌های پلاستیکی مورد استفاده در حمل قارچ‌های برداشتی به ‌خصوص اگر جعبه‌ها بطور مستقیم به سالن‌های کشت وارد شوند، به‌ عنوان یک منبع مهم انتقال آلودگی مطرح خواهند بود.

از آنجا که عامل این بیماری قارچ خاک است، ترکیبات اولیه مورد نیاز برای تولید خاک‌پوششی نیز می‌توانند منبع آلودگی محسوب شوند. آلودگی خاک می‌تواند بعد از اینکه خاک پوششی پاستوریزه درون کیسه وارد مزرعه شد، نیز اتفاق بیافتد.

بایستی همیشه محل تیمار و نگهداری خاک‌ پوششی را بسیار تمیز و ضدعفونی نگه داشت. باید تجهیزاتی جهت آماده‌سازی و مخلوط کردن خاک اختصاص یابد. این تجهیزات نباید از این محوطه خارج شوند و همواره قبل از مصرف این تجهیزات ضد عفونی شوند .استقرار یک حوضچه حاوی محلول ضدعفونی در جلوی درب ورودی این محل الزامی است.

نحوه کنترل محل آلودگی(بیماری ورتیسیلیوم قارچ)

در صورت مشاهده ورتیسیلیوم (بیماری حباب خشک) بر روی بستر و قبل از پاک سازی آن توسط تیم ویژه، هرگز آبیاری و یا سمپاشی بستر انجام نشود. به‌ محض رویت اولین علائم بیماری و یا قارچ‌های آلوده بر روی بستر، باید روی آن را با دستمال‌کاغذی مرطوب با آب یا مواد ضدعفونی‌ کننده پوشاند.
سپس دست را در کیسه‌ی پلاستیکی داخل کنید و با دقت مواد منطقه آلوده را از بستر خارج کنید. سپس کیسه پلاستیکی را برعکس تا کنید و درب کیسه را محکم ببندید. کیسه‌ها را در محفظه‌ای دربسته قرار دهید. پس از اتمام جمع‌آوری حباب‌ها، آنها را در کیسه مجزا بریزید و سریعا به بیرون از واحد انتقال دهید.

همچنین بر روی منطقه‌ی آلودگی را باید مجدد با دستمال‌ کاغذی بپوشانید و مواد ضدعفونی‌‌کننده یا نمک بر روی دستمال بریزید.

*** تمامی اماکن مزرعه بویژه محل‌های آلودگی را طی برنامه منظم با اسپری محلول 2 درصد فرمالین ضدعفونی کنید.

 

پاکسازی تجهیزات سالن‌ها

تمام تجهیزات و وسایل باید در محل مخصوصی که مرتباً ضدعفونی می شود، نگهداری شود. لباس کارکنان هرروز در پایان کار، کاملا شستشو شود. همچنین از انتقال و تردد پرسنل و وسایل محیط‌های آلوده به محیط‌های پاکیزه و بعکس پرهیز شود.

اگر وسایل آبیاری و سم‌پاشی (شیلنگ و نازل‌ها) در سالن‌ها یکی است، ابتدا سالن عاری از بیماری و سپس سالن آلوده آبیاری گردد. برای سالن بعدی نیز ابتدا این ابزار ضدعفونی و بعد مورد استفاده قرار گیرد.

رعایت بهداشت، کنترل حشرات، انتقال قارچ‌های آلوده قبل از ورود پرسنل برداشت به سالن و آبیاری، مسدود سازی شکاف‌ها، درزها، منافذ، کف و دیوارها، کاهش روزهای برداشت، پخت یا ضدعفونی سالن قبل از تخلیه راهکارهای مناسب برای برطرف کردن بیماری است.

برای جلوگیری از ورود اسپورها، حشرات و کنه های حامل اسپور ورتیسیلیوم به سالن های پرورش، فیلتر کردن راه های ورود هوا با فیلترهای مناسب توصیه می گردد.

در پایان دوره کشت، پخت (cook-out) دقیق و مناسب سالن ها انجام شود. در این مرحله دمای کمپوست به مدت 10-12 ساعت در دمای 70 درجه سانتیگراد نگهداری شود.

 

مبارزه با مگس های قارچ و کنترل بیماری حباب خشک

متأسفانه بیشتر مزارع در رهایی از بیماری حباب خشک که در فصل زمستان شیوع می‌یابد، ناتوان هستند. اگر پس از گذشت چند ماه به آن مزرعه بازگردید، علیرغم مبارزات طولانی، کماکان آلودگی قابل مشاهده است.

این نوع آلودگی نشانه‌ای از ناکارآمدی و نادرستی برنامه‌های بهداشتی است. اصلاح چنین وضعیتی در اسرع وقت بسیار مهم و حیاتی است. مشکل مضاعف در چنین شرایطی این است که جمعیت مگس چه در داخل ساختمان‌های تولید و چه در خارج از آن در حال افزایش است.

مبارزه با مگس‌ها باید پیش از هر گونه تصمیم یا عملی در خصوص مبارزه با حباب‌ها صورت گیرد. کاملاً روشن است که در صورت وجود مگس‌ها در مزرعه و بالا بودن جمعیت آنها، هیچگونه مبارزه شیمیایی برعلیه حباب‌ها نباید وجود داشته باشد.

براساس تحقیقات دانشگاه Advisite، اسپورهای بیماری حباب خشک می‌توانند بیشتر از 40 متر از نقطه آلودگی اولیه خود انتشار یابند.

40% از تله‌های مگس‌ها مستقر در مزرعه نیز حامل اسپور‌های حباب هستند. بنابراین پس از اتمام عملیات پر کردن سالن‌ها، تمام مگس‌های سالن، باید نابود شوند.

بهترین روش برای مبارزه با مگس‌ها استفاده توأم حشره‌کش‌ها با اثر فوری است. برای فراغت و نابودی مگس‌های موجود در سالن، باید از حشره‌کشی که دارای اثرات طولانی‌تر در خاک‌پوششی و کمپوست است، استفاده شود.

بدیهی است که باید سالن‌های پرورش به‌منظور جلوگیری از ورود مگس‌ها و آلودگی‌ها کاملاً درزبندی شوند. این تنها راه موفقیت‌آمیز برای مبارزه با مگس‌ها و حباب است.

 

نکات کلیدی کنترل بیماری حباب خشک

• برداشت قارچ را از سالن های جوانتر شروع و سپس در سالن های پیرتر ادامه دهید.
• توجه ویژه‌ به وضعیت بیماری در مزرعه ،‌وضعیت برداشت سالن و تعیین روز پخت.
• رعایت تمام اصول و نکات بهداشتی توسط پرسنل و قارچ چین ها ( ضدعفونی مداوم ادوات، سبد، چاقو، لباس و …)
• نگهداری خاک‌ پوششی در محل تمیز و مناسب.
• توجه ویژه‌ به عملیات خاک‌ دهی و پرهیز از آلودگی خاک پوششی و محیط با گرد و خاک.
• پس از اتمام خاک‌ دهی به‌ هیچ‌ وجه مواد زائد روی کف سالن را با فشار آب تمیز نکنید.(جمعیت بالای هاگ قارچ ورتیسیلیم در یک مزرعه بر روی کف سالن ها رسوب میکند)
• کنترل موثر مگس‌‌های قارچ و دیگر آفات با استفاده از تله‌های چسبی، درزبندی مناسب درب‌ها و برنامه منظم سم‌پاشی (جمعیت بالای مگس قارچ یا کنه‌ها نقش چشمگیری در انتشار آلودگی ورتیسیلیمی در یک مزرعه دارد)
• قبل از عملیات قارچ‌چینی یا آبیاری، قارچ‌های بیمار یا مشکوک به آلودگی را جمع‌آوری کنید.
• قارچ‌های مرده بر روی بستر، مخازن بالقوه ای برای تجمع عوامل آلودگی و بیماری ها محسوب می شوند؛ باید هرچه سریعتر آنها را با روشی ایمن پاکسازی کنید.
• ضربات آب آبیاری برروی حباب‌ها نیز قادر به انتشار آلودگی است. پس در هنگام آبیاری بسیار دقت کنید و فشار آب را کنترل نمایید.
• زمانی که خطر بیماری بالا است از پروکلراز منگنز استفاده کنید. در صورتی که اثرات کاربرد سم مطابق با انتظارات نبود ،غلظت سم مصرفی و نحوه صحیح محلول پاشی را بررسی کنید.
• سالن‌های با سطح آلودگی بالا را هرچه سریع‌تر بپزید یا با مواد شیمیایی ضدعفونی و سپس تخلیه کنید.

 

مولف:

گردآوری و تحریر توسط تیم رسانه هاگ
کپی فقط با ذکر منبع مجاز می باشد.