مروری بر روند توسعه صنعت قارچ در چین

مروری بر روند توسعه صنعت قارچ در چین، کشور چین با وسعت 6/9 میلیون کیلومتر مربع و بالغ بر 1300 میلیون نفر، سومین کشور پهناور و پرجمعیت ترین کشور دنیا با اقلیم های متنوع و به شدت در حال توسعه اقتصادی و اجتماعی است.

از زمان باز شدن درهای چین به روی دنیا از سال 1970 تا کنون، کشاورزی همواره در توسعه این کشور نقش بنیادی داشته است. هرچند که روند توسعه و شاخص های آماری امروزه بیانگر پیشروی این کشور به سوی صنعتی شدن است. در این راستا درآمد حاصل از بخش کشاورزی در سال 2003 درچین به رقم 73/357 میلیارد دلار آمریکا رسید.

صنعت قارچ در این کشور، یکی از سریع ترین صنایع بخش کشاورزی است. زیرا طی 24 سال، میزان تولید این صنعت 5/144 برابر شد. همین شتاب باعث گردید که چین در سال 2002 با رقم 5/8 میلیون تن تولید سالانه، 6/70 درصد تولید جهان را به خود اختصاص دهد. در عین حال با توسعه فرهنگ مصرف در سراسر کشور، به بزرگ ترین تولیدکننده و مصرف کننده جهان تبدیل شود. با این همه، امروزه پایه‌های این صنعت بر محور تولید در مقیاس کوچک روستایی و نیمه صنعتی است. الگو، نحوه عملکرد و مدیریت مذکور، آموزه‌هایی بسیار ارزشمند را برای کشور در حال توسعه‌ای چون کشور ما در بردارد.

تاریخچه صنعت قارچ در چین

در این مقاله سعی کرده‌ایم تا ضمن جلوگیری از اطاله کلام و مرور سریع تاریخچه و گزارشی از وضعیت موجود، تکنیک ها و الگوهایی را که در چین با موفقیت به کار بسته شده اند، معرفی کنیم.

بر تمامی متخصصان و دست اندرکاران صنعت قارچ این واقعیت پوشیده نیست که سطح تولید قارچ در کشور چین به سرعت در حال افزایش است. طبق گزارش « Edible fungi Association » (وب سایت www.chinamushroom.net) در سال 2002 که البته آمار چندان جدیدی نیست، میزان تولید سالانه قارچ در چین 65/8 میلیون تن گزارش شد. این رقم در برگیرنده 65 درصد کل تولید جهان است.

در حال حاضر هفت نوع قارچ خوراکی، 80 درصد بازار قارچ چین را به خود اختصاص داد. نکته بسیار با اهمیت این است که 70 درصد قارچ ها به صورت فرآوری شده در بازار به فروش می رسند. فقط 30 درصد کل فروش قارچ تازه است. البته این نسبت، ارتباط مستقیمی با توسعه صنایع وابسته و مربوط به قارچ به خصوص درعرضه تازه محصولات کشاورزی دارد.

در جاهایی که امکانات حمل و نقل، بسته بندی و عرضه محصول در بازار توسعه، رشد کافی یافته، عرضه قارچ به صورت تازه امکان پذیر است. بنابراین با توسعه روزافزون تکنولوژی عرضه محصولات تازه کشاورزی در چین، تولید قارچ به صورت تازه با حداقل ضایعات درحال افزایش است.

از سوی دیگر در حال حاضر در بازار عرضه قارچ، میزان قارچ های خوراکی رایچ و سنتی، بیش از قارچ های خوراکی جدید و گران قیمت است. این امر از سویی به توان خرید مشتریان قارچ و از سوی دیگر به توسعه دانش و تکنولوژی پرورش گونه های جدید وابسته است. در حال حاضر، سیاست جدید در تحقیقات تکنولوژی قارچ، توجه خاصی به نوآوری و تولید گونه های جدید با ارزش افزوده بالاتر به خصوص در صادرات قارچ نظیر « Bailing » دارد.

نوآوری و توسعه تکنولوژی فرآوری

نوآوری و توسعه تکنولوژی فرآوری و تولید فرآورده های جدید از قارچ نیز امروزه بسیار مورد توجه واحدهای تحقیقات صنایع غذایی قرار گرفت. تولید انواع سس ها، اسنک ها و خوراکی های قارچ در بسته بندی های نظیر pouch، ساشه و کنسرو بسیار رایج است. امروزه تنوع و نوآوری، کلید طلایی موفقیت درتسخیر بازار محصولات صنایع غذایی در چین به حساب می‌آید.

امروزه واحدهای تولیدی دارویی و بهداشتی با توجه به رغبت عموم مردم جامعه به فرهنگ غذاها و داروهای طبیعی در بخش «فوق فرآوری» (deep processing) در تولید محصولات متنوعی نظیر چای، تونیک ها، نوشیدنی (عصاره)، نوشابه های سلامت، کپسول و قرص و همچنین محصولات بهداشتی نظیر شامپو، خمیردندان، کرم و تونیک های پوست، مو و … از انواع قارچ های خوراکی و دارویی استفاده می کنند که ارزش افزوده بسیار بالایی را با توجه به تکنولوژی پیشرفته مورد نیاز برای این قبیل محصولات به همراه می آورد. به همین دلیل در بخش تحقیقات صنایع دارویی، بهداشتی و آرایشی به تنوع محصول و تدوین استانداردهای بین المللی (صادرات) توجه فراوانی شده است.

راه هایی که چین تاکنون درمسیر توسعه تولید قارچ پیموده است، به عبارت زیرند:

طبق مستندات قارچ در باستان شناسی، حدود 5 هزار سال پیش از میلاد مسیح، چینی ها اولین مردمانی بودند که قارچ های روییده در طبیعت را به عنوان غذا مصرف می کردند.

طی 700 سال (از 200 سال قبل از میلاد تا 500 سال بعداز میلاد، قریب صد جلدکتا در خصوص تحقیقات قارچ در چین نگاشته و در سال 1245 میلادی، اولین کتاب سیستماتیک قارچ در جهات توسط فردی چینی به نام «chen yu ern» نوشته شد.

تا اواسط قرن گذشته، یعنی حدود 150 سال پیش، تولید قارچ ها فقط به چند گونه انگشت شمار، آن هم در مناطقی محدود به کوهستان ها و فصول خاص منحصر می‌شد. تا اینکه حدوداً 50 سال پیش، آکادمی علوم کشاورزی شانگهای با همکاری کالج علوم و آزمایشگاه تحقیقات قارچ منطقه جنوب، یک سلسله تحقیقات را در زمینه خالص سازی و کشت قارچ دکمه ای آغار کرد. سپس در سال 1960(یعنی 47سال پیش) چین تولید قارچ دکمه ای را شورع کرد و در استان های همجوار با دریا، واحدهای تولید قارچ دکمه ای را احداث نمود.

از سال 1978 همزمان به انقلاب اقتصادی و فرهنگی چین که اصطلاحاً به آن «بازکردن درهای به سوی دنیا» می گویند، همگام با توسعه سریع اقتصادی، تقاضا برای قارچ به سرعت افزایش یافت که یک فرصت طلایی برای رشد سریع این صنعت بود. در این میان، صنعت قارچ یکی از پر سرعت ترین صنایع کشاورزی از نظر شکل گیری در بحث توسعه چین است.

دسترسی به بازارهای بین المللی

تا پیش از سال 1995 تولید قارچ به واسطه طبیعت مناسب و همچنین دسترسی به بازارهای بین المللی از طریق راه آبی در آن منطقه فقط به جنوب شرق چین محدود بود. اما از آنجا که قیمت زمین و هزینه نیروی کار درشمال، ارزان تر ازجنوب است. تدریجاً منطقه تولید قارچ به شمال کشور تغییر مکان یافت.

در پی روند توسعه، برخی شهرها و روستاها به دلیل ویژگی های خاص اکولوژیکی و ساختار اجتماعی، تدریجاً به مناطق ویژه و تخصصی تولید قارچ تبدیل شدند . هم اکنون دو شهرستان با تولید سالانه بیش از 500 میلیارد ریال، 9 شهرستان با تولید بیش از 200 میلیارد ریال و 12 شهرستان با تولید سالانه بیش از 100 میلیارد ریال، بیشترین میزان تولید را در چین به خود اختصاص داده‌اند.

نکته بسیار مهم در بحث توسعه این صنعت در این کشور، درک صحیح مردم از نقش طبیعت و به کارگیری تکنولوژی تولید در آن بوده‌است. تکنولوژی معروف «جون کائو» که پرفسور «لین جان شی» بنیانگذار آن بود، یکی از موفق ترین نمونه های الحاق تکنولوژی در به کارگیری بهینه از ضایعات کشاورزی برای تولید قارچ است. مبسوط آن را در سایت «www.keshpazhoohan.com» یا «www.iran fungi.com» به زبان فارسی می توانید بخوانید. هر چند که صنعت قارچ در چین با جریان توسعه سریع خود، زمان کوتاهی را از ابتدای تولید صنعتی تاکنون پیمود. دوره های مختلفی را نیز در بر می گیرد که شامل عناوین زیر است:

1 ) دوره انتقال تکنولوژی:

این دوره مربوط به سال های 1950 تا 1969 است. در ابتدای دهه 1950، سالن های تولید قارچ فقط به مناطق کوهستانی بعضی استان ها و برخی فصول محدود بود. تا هنگامی که آکادمی علوم شانگهای به اتفاق گروه های تخصصی ، پرورش قارچ دکمه ای را در چندین استان در معرض آزمایش گذاشته‌اند.

2 ) دوره ترویج و ارتقای فرهنگ عمومی:

این دوره که به سال های 1970 تا 1979 منحصر است. با فراگیری تجربه‌های ارزشمند در به کارگیری انواع قارچ های خوراکی در شرایط و اقلیم های مختلف (با استفاده از مواد اولیه موجود در مناطق) و دستیابی به هدف اصلی سهولت و ارزانی قیمت تمام شده قارچ همراه بود.

در این دوره، ارتباط و فعالیت گروه های ترویجی و مراکز تحقیقاتی بسیار حائز اهمیت بود. همچنین با نشر و در اختیار گذاشتن منابع علمی و کاربردی در انتقال تکنولوژی قارچ در این دوران ، نوآوری های بسیاری در تکنولوژی پرورش قارچ اتفاق افتاد که همگی پایه های مستحکم سکوی پرش برای رسیدن به وضعیت فعلی بوده‌اند.

تکنولوژی به کارگیری تخم پنبه دانه، ساقه ذرت، باگاس نیشکر، ساقه غلات و پوسته بادام زمینی از جمله مهم ترین هاست. همچنین نوآوری در ساده‌کردن اتاق‌های کشت و انعطاف پذیری ساختار واحدهای تولیدی و فضای تولید قارچ به منظور امکان پذیری کشت توام با سایر محصولات و همچنین استفاده حداکثر از زمان و فضاهای مرده کشاورزی، انقلابی در این صنعت به حساب می آید.

در این هنگام، تولیدکنندگان با اعتماد به نفس کافی، اطمینان از توانمندی در تولید و دستیابی به بازارهای جدید و برای کاهش هزینه‌های تولید تلاش کردند. به دلیل پایی بودن هزینه های اولیه تولید نظیر زمین، انرژی و نیروی کار در شمال نسبت به جنوب، تولید قارچ، روند توسعه خود را از جنوب به شمال و از شرق به غرب تغییر داد. از سوی دیگر، پروژه فقرزدایی دولت چین، مناطق مرکز، غرب و شمال چین را در جهت توسعه این صنعت در برگرفت. نتیجه آن شد که امروزه در سراسر چین، تولید قارچ به اشکال گوناگون از خانگی تا صنعتی به چشم می خورد.

اهمیت منابع غنی و طبیعی قارچ های وحشی:

همان گونه که قبلا ً اشاره شد، بخشی از این صنعت درچین به درک صحیح و به کارگیری عاقلانه از منابع طبیعی وابسته بود. چین، کشوری وسیع و دارای اقلیم های مختلف شامل جنگل، مرتع، کوهستان و حاشیه کناره دریا است. اختلاف دما، میزان بارندگی و ارتقاع در مناطق مختلف این کشور، تفاوت فاحشی با یکدیگر دارد. همین موضوع بر تنوع اکولوژیکی آن می افزاید.

طبق تخمین دانشمندان، حدود 2 هزار گونه قارچ خوراکی در این سرزمین می روید. تاکنون در شناسایی 938 گونه آن موفق بوده‌اند. براساس تنوع اقلیمی، زیستگاه و محل رویش قارچ در کشور چین به 8 ناحیه عمده تقسیم شده‌است.

با توجه به تنوع طبیعی قارچ، طبیعتاً توسعه تکنولوژی، شناسایی، حفظ ذخایر و همچنین صنعتی کردن گونه های خاص در صدر پروژه های تحقیقی واحدهای وابسته به علوم طبیعی و قارچ در چین است. این در حالی است که 800 سال پیش ، مردم به صورت خودآموخته با استفاده از تکنیکی معروف به «بریدن شاخه گل» در ناحیه «جینانگ» به پرورش قارچ شیتاکه اقدام می کردند. تا زمانی که یک مؤسسه تحقیقاتی تخصصی، مسئول این پروژه شد و عملیات شناسایی، ذخیره سازی و تطبیق تکنولوژی کشت را انجام داد.

به این ترتیب ، چین اولین کشوری بود که به تکنولوژی کشت قارچ هرسیوم (قارچ نارگیلی یا کله میمونی) و قارچ ترملا (Termella fuciformis) دست یافت. در آغاز دهه 1970 پرورش قارچ هرسیوم، ترملا و آریکولاریا به طور وسیعی در سراسر چین بر اساس همین تکنولوژی رواج پیدا کرد. پس از آن در چین (متناسب با اقلیم و طبیعت خاص) گونه‌های صنعتی توسعه بسیار یافتند و هم اکنون قارچ های معروفی نظیر پلئوروتوس استراتوس، ساجور کاجو، شی تاکه، Pholiota nameko، فلامولینا، آریکولاریا، ولواریلا، Pleurotuo eryngii Agaricus – Agrocybe aegerita, Buletus کرپوینوس کوماتوس، Tuber taiyuanense و … بالاترین میزان تولید و صادرات را دارند.

موقعیت و وضعیت تولید قارچ در مناطق مختلف چین

میزان تولید در مناطق مختلف، یکنواخت و متعادل نیست. البته از دلایل آن می توان به دانش و تجربه سنتی پرورش قارچ بر اساس زمانی که از آغاز تولید آن می گذرد و از منطقه ای به منطقه ای دیگر فرق می کند (زیرا مناطقی که تاریخچه قدمت طولانی تری درتولید قارچ دارند، مناطق مستعدتری برای تولید، بازار و بالطبع، توسعه این صنعت به شمار می روند) و نزدیکی و دوری مناطق به بازارهای عمده مصرف و صادرات اشاره‌کرد.

همانطور که قبلاً اشاره شد، توسعه صنعت قارچ در چین تحت عامل بسیار مؤثر اکولوژی و انواع مواد اولیه تولید موجود در منطقه انجام گرفت. بر همین اساس، چندین روش شاخص در الگوی تولید و بهره برداری از واحدهای قارچ وجود دارد که به آنها اشاره می شود.

1 ) الگوی برگرفته از استان « فوجیان »

این استان، تاریخ دیرینه ای در تولید قارچ دارد. به طور مثال، در منطقه «گوتین» (Cutian) درسال های 609 بعد از میلاد، قارچ تولید می‌شد. از سویی این استان در جنوبی ترین منطقه مجاور دریا در چین واقع شده‌است. مردم این منطقه از نظر فرهنگی علاقه و توان پذیرش نوآوری را داشته‌اند. لذا این موقعیت خاص اقلیمی، جغرافیایی و اجتماعی در تبدیل این استان به مهم‌ترین استان تولیدکننده قارچ در چین اهمیت بسزایی داشته‌است.

در حال حاضر 45 نوع مختلف قارچ دراین استان در شرایط مصنوعی کشت می‌شوند. البته امروزه به واسطه وجود مرکز قوی و تخصصی تحقیقات قارچ در آن، بسیاری از نوآوری های تکنیکی چین در پرورش قارچ در این استان به ثبت رسیده‌اند. ازجمله مهم‌ترین این تکنولوژی ها می توان به تکنیک پرورش قارچ «شیتاکه» روی بسترهای غیر چوب، کشت قارچ در کیسه‌های پلاستیکی و پرورش قارچ چهار فصل «شی تاکه» اشاره کرد.

2 ) الگوی برگرفته از استان «شان دونگ» (shan dong)

این استان در شرق چین واقع است و به دریا و اقیانوس نزدیک است. موقعیت منحصر به فرد این استان در قرار گرفتن بین منطقه شمال و جنوب، امکانات بسیار توسعه یافته آن در حمل و نقل محصولات کشاورزی و همچنین دسترسی سریع این استان به بازارهای صادرات در ژاپن و کره سبب شد تا درکنار توسعه سایر محصولات کشاورزی، رونق و توسعه صنعت قارچ نیز چشمگیر باشد.

از سوی دیگر، این استان در حال حاضر مرکز توجه سرمایه گذاران ژاپنی در انتقال تکنولوژی و تولید محصولات کشاورزی در این استان بود. بالطبع بعد از تولید محصولات به ژاپن صادر شده‌است که فرآوری نهایی در آنجا انجام گیرد. با این وصف، این استان را به دومین استان مهم در تولید قارچ تبدیل کرد.

دونگ چانگ فو

ناحیه «دونگ چانگ فو» مثال خوبی از نحوه توسعه صنعت قارچ در استان مذکور است. این منطقه، تولید قارچ را در سال 1975 فقط به منظور صادرات قارچ به ژاپن شروع کرد. به طور عمده، تولید قارچ صدفی یا همان «Pleurotus spp» را آغاز کرد. در آن هنگام آنها از تلفیق دو روش نیمه زیرزمینی با پوشش پلاستیکی و همچنین گلخانه های پلاستیکی، یک سیستم مناسب و اقتصادی را طراحی کردند که کشت قارچ را در زمستان نیز امکان پذیر و مقرون به صرفه می نمود.

این الگو به سرعت در در این منطقه رواج پیدا کرد. به طوی که در حال حاضر، بیش از 19 هزار سالن تولید قارچ با تولید حدود 114 میلیون تن در سال در حال فعالیت هستند. دو انجمن تخصصی و دو مرکز فرآوری قارچ وجود دارد. در قالب سرمایه‌گذاری مشترک خارجی احداث شده‌اند و محصولات بلنچ و فریز شده تولید می‌کنند. همچنین در این استان 63 شرکت تخصصی حمل و نقل و بسته بندی قارچ فعالیت می کند. وجود تمامی این امکانات در استان مذکور سبب شد تا در سال 2002 ارزش تولیدات قارچ در این استان به رقم 250 میلیارد ریال برسد.

متد و الگوی پایتخت (Beiging)

تولید قارچ در پکن در اوایل 1970 آغاز شد. هدف، تأمین سبزیجات برای جمعیت ساکن شهرها بود. در این هنگام، گروهی نماینده از واحدهای تولید قارچ شانگهای بازدید کردند. سپس باهمکاری آکادمی علوم کشاورزی و جنگل و دانشکده کشاورزی پکن، آزمایشگاه تخصصی قارچ را در این شهر تأسیس شد. مسئولیت ترویج و توسعه صنعت قارچ در استان پکن (بیجینگ) را عهده‌دار است.

آنها در ابتدا به ترویج و توسعه قارچ صدفی «Pleurotus & osteratus» در مقیاس آزمایشگاهی اقدام کردند. بعد از موفقیت، گروه‌های دیگر از کشاورزان و تولیدکنندگان با حمایت دولت مرکزی هلند، مأمور بازدید و آموزش از سایر واحدهای پرورش قارچ در کشور شدند . در اوایل سال 1980 آزمایشگاه قارچ به مرکز تحقیقاتی تبدیل و مسئول ترویج تکنولوژی قارچ و برگزاری کلاس‌های آموزشی در مناطق روستایی استان پکن شد.

در کل، پیشرفت صنعت قارچ در استان پکن به سه دوره عمده تقسیم می شود که بسیار حائز اهمیت است:

فاز اول پیشرفت صنعت قارچ (1979 تا 1985)

دراین دوره توجه به تولید قارچ های صدفی معطوف بود.

فاز دوم پیشرفت صنعت قارچ (1986 تا 1999)

در این دوره، تنوع قارچ های خوراکی افزایش یافت. پرورش قارچ شی تاکه، فلامولینا، لوتیپس و هرسیوم و به همراه آن، میزان درآمد حاصل از تولید قارچ در حد بسیار قابل توجه افزایش یافت.

فاز سوم پیشرفت صنعت قارچ (2000 تا کنون)

در این هنگام به واسطه افزایش سطح درآمد مصرف کنندگان و توجه بیشتر به غذای سالم، توان خرید و فرهنگ مصرف قارچ بالا رفت. به همراه آن، تکنیک های پخت و مصرف قارچ نیز افزایش یافتند.

گل چین –شماره 248