شناخت کامل از انواع روش های مبارزه با آفات و بیماری های قارچ در مزارع تولیدی قارچ یک امر حیاتی و یک ضرورت بنیادی است. تا بتوان از محصول تولیدی خود در مقابل این عوامل خسارت‌زا حفاظت کرد. برای کنترل آفات و بیماری های قارچ، شناسایی و نحوه مقابله با عامل آن را باید بدانیم.
کنترل آفات و بیماری های قارچ
یکی از روش های نوین مبارزه با آفات و بیماری های قارچ با نتایج خیره کننده آن، مبارزه تلفیقی با این آفات و بیماری ها است. در این روش با استفاده توام و با برنامه از سایر روش‌های مبارزه مثل فیزیکی، زراعی ،شمیایی ، بیولوژیکی و غیره، اثرات بسیار مطلوبی را ایجاد می‌کند.
هدف مدیریت تلفیقی آفات قارچ و بیماری های قارچ، ضمن حفاظت محصول در مقابل آفات و بیماری ها، حفظ سلامت محصول نیز است. بر اساس این نگاه برنامه‌های مبارزه تلفیقی اغلب تحت عنوان برنامه‌های بهداشت مزرعه (Farm Hygien) شناخته میشود. با این وجود در اکثر مزارع قارچ، فعالیت‌های بهداشتی عموماً کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
در بیان ساده این روش مبارزه با آفات باید گفت: مبارزه تلفیقی شامل بکارگیری همه روش‌های کنترلی و محافظتی بطور همزمان است. حتی بکارگیری سموم حشره‌کش و قارچ‌کش، کمتر از میزان عرف و تنها در شرایط خاص و تعریف شده بکار گرفته می‌شوند.
بازدید از بستر در فاز زایشی کشت قارچ
در طول فاز زایشی باد بصورت مرتب بستر و قارچ‌ها را مورد بازبینی قرار داد تا در صورت مشاهده کوچکترین علائم بیماری یا آلودگی، از پیشرفت آن در کل مزرعه جلوگیری نماییم.
برنامه مدیریت تلفیقی
برنامه مدیریت تلفیقی آفات و بیماری ها دارای سه بخش اساسی به شرح ذیل هستند:
۱- جلوگیری از ورود موجودات مضر به مجموعه
۲- محدود نگه‌داشتن موجودات مضری که از سد و مرحله اول عبور کرده‌اند
۳- حذف این موجودات که در مجموعه باقی‌مانده‌اند.
این روش نیازمند به تلاش مداوم در اجرای بخش‌های مختلف آن است و نقص و کوتاهی در هر بخش سبب افزایش سریع جمعیت آفات و بیمارگرها و بروز خسارت خواهد شد.
جلوگیری از ورود آفات و بیماری‌ها
برنامه جلوگیری یا ممانعت از ورود عوامل خسارت‌زا در مواردی بکار گرفته میشود که منابع آلودگی خارج از مزرعه باشد. علیرغم اینکه این امکان برای ورود آفات و عوامل بیماری از بیرون مزرعه به داخل همیشه وجود دارد، خود مزرعه نیز مهمترین منبع آلودگی به شمار می‌رود.
وجود یک برنامه مؤثر و جامع، خطر ورود آلودگی از بیرون به داخل مزرعه را به حداقل خواهد رساند. همچنین شانس گسترش آفت و بیماری را از نواحی آلوده به بخش‌های سالم مزرعه کاهش خواهد داد.
در داخل مزرعه، اصل ممانعت از ورود عوامل آلودگی تمامی مراحل تولید را از شروع ساخت کمپوست تا انتهای دوره تولید قارچ را در بر می‌گیرد.
چگونگی پیشگیری از آلودگی در مراحل مختلف کشت قارچ
بعضی از مراحل تولید قارچ خوراکی از نظر ورود و استقرار آفات و بیماری ها، دارای حساسیت بیشتری هستند. مراحل تولید قارچ خوراکی در رابطه با خطر ابتلا آفت ها و بیماری هابه شرح ذیل است:
مرحله صفر
کلش ۲ الی ۶ روز در دمای ۵۰ الی ۶۰ درجه سلسیوس نگهداری شود. خیساندن و مخلوط نمودن مواد خام، علیرغم آلودگی بسیار
زیاد، نسبت به ورود آفات و بیماری ها حساس نیست.
فاز اول کمپوست سازی
از توده مواد، به مدت ۶ تا ۷ روز حداکثر در دمای ۸۰ درجه سلسیوس نگهداری شود. در طی فرایند کمپوستینگ بصورت ویندرو یا بونکر،
دمای بالا و غلظت زیاد آمونیاک، مانع از ورود آفات و بیماری ها خواهد شد.
فاز دوم کمپوست سازی
این مرحله۶ تا ۸ روز طول می‌کشد. پاستوریزاسیون در دمای ۶۰ درجه سانتیگراد و سپس نگهداری توده کمپوست در دمای ۴۸ درجه سانتیگراد
به منظور رشد میکروارگانیسم‌های مفید گرمادوست است. در این مرحله اگر کمپوست سرد نشود و به دمای ۲۵ درجه سانتیگراد نرسد، خطری از جهت آفات و بیماری ها وجود ندارد.
بذر زنی
فرایند بذر زنی که معمولا یک روز بطول می‌انجامد، کمپوست را در معرض آفات و بیماری‌ها قرار می‌دهد. این مرحله نسبت به ورود آفات و بیماری‌ها و کپک‌های رقیب بسیار حساس است.
خاکدهی
هنگام افزودن خاک پوششی، احتمال ورود آفات و بیماری ها بسیار بیشتر است. زیرا احتمال آلودگی خاک نیز وجود دارد.
انتهای دوره کشت و زمان تخلیه
در انتهای مراحل تولید، جمعیت فراوانی از آفات و بیماری ها در سالن وجود دارند، که در زمان تخلیه احتمال دارد سالن‌های دیگر را در معرض خطر قرار دهند.
اقدامات پیشگیرانه
مهمترین اقدامات برای کنترل آفات و بیماری های قارچ، ممانعت از ورود عومل خسارت‌زا به مزرعه است. این اقدامات پیشگیرانه شامل موارد زیر است.
- اجرای فیلترینگ مطلق بر تمام هواساز ها و فن های تونل و سالن های پرورش.
- عایق سازی و درز بندی تونل‌های فاز دو، سه، راهروها و سالن های کشت.
- نصب فیلترها و توری های ویژه برای جلوگیری از ورود مگس های قارچ و گردوخاک بر روی دریچه های اگزوز سالن‌های پرورش و تونل های فازدو و سه.
- استقرار پادری‌ها یا تشتک های حاوی محلول ضدعفونی‌کننده در معبر ورود به راهروها و سالن های پرورش.
- نظارت دقیق بر رعایت تمام اصول بهداشتی جهت جلوگیری از انتقال آلودگی توسط پرسنل به داخل مجموعه.
- رعایت نظافت و نکات بهداشتی در محوطه و اطراف سالن های کشت
از خاک‌پوششی آلوده نیز می‌توان بعنوان یک امکان مهم در انتقال بیماری ها و آفات نام برد. علاوه بر این آماده‌سازی کمپوست در یک مزرعه و استفاده آن در سایر مزارع، شانس ورود آفات و بیماری ها را افزایش می‌دهد.
در طول سال‌ها تولید قارچ خوراکی مثال‌های گوناگونی نظیر ورود بیماری کپک سبز (تریکودرمای) و مایکاگون قارچ و کمپوست یا بیماری ویروس ایکس اتفاق افتاده است.
محدود نگه‌داشتن آفات و بیماری‌ها
محدود نگه‌داشتن آفات و عوامل بیماری یک عملیات مداوم و مستمر طی دوره پرورش قارچ در مزرعه است. هدف این برنامه به حداقل رساندن ریسک گسترش و انتشار آفات و بیماری‌ها، خصوصاً از دوره کشت قدیمی به کشت جدید است.
مهمترین و اصلی‌ترین اقدامات در مقوله محدود کردن آفات و بیماری ها عبارت است از :
- اجرای کامل و دقیق نکات بهداشتی در طول دوره برداشت
- شناسایی لکه‌های بیماری روی بستر و تیمار صحیح آنها
- استفاده از لباس‌کار مناسب و پاکیزه در شروع کار روزانه
- استفاده از تشتک‌های حاوی محلول ضدعفونی‌کننده در جلوی درب سالن‌ها
- فیلتراسیون هوای ورودی به سالن‌ها و تونل‌ها
- استفاده صحیح از قارچ‌کش‌ها و حشره‌کش‌های مناسب
- کنترل شرایط اقلیمی در داخل سالن‌های پرورش در محدودهای استاندار و ایده‌ال رشد قارچ
حذف آفات و بیماری های قارچ
معمولا حذف آفات و بیماری‌های موجود در یک مزرعه بویژه پس از یک دوره شدید آلودگی تنها در یک مرحله مبارزه امکان پذیر نبوده و نیاز به اجرا و استمرار این عملیات طی مدت طولانی‌تری است.
استفاده از سموم و مواد شیمیایی در کنار برخی از اقدامات فیزیکی محدود نگه‌داشتن عوامل بیماریزا می‌تواند بسیار اثر گذار باشد.
بهترین و مؤثرترین روش حذف و نابودی آفات و بیماری ها، عملیات پخت کامل سالن (در دمای 70 درجه سانتگراد و بمدت 10 ساعت) در پایان دوره برداشت و قبل از تخلیه سالن یا COOK-OUT است.
گرمای بالا در مدت زمان نسبتا طولانی سبب از بین رفتن تمام آلودگی‌های موجود در سالن خواهد شد.
در صورت تکرار پخت سالن ها در چند دوره پیاپی جمعیت آفات و بیمارگرها درمزرعه به طور چشمگیری کاهش می‌یابد .
روش موثر دیگر در بین‌بردن آفات و بیماری ها در سالن‌های پرورش، پایان زودهنگام برداشت، پخت و تخلیه سالن در زمانیکه جمعیت آفت و بیماری ها بسیار بالا است.
این اقدام معمولأ بعد از فلش دوم انجام میشود و خصوصا در مزارع تولید کننده محصولات ارگانیک که از آفت‌کش‌ها استفاده نمی‌کنند اهمیت بسیار زیادی دارد.
سایر اقدامات لازم برای مقابله صحیح با آفات و بیماری های قارچ
انجام گروه دیگری از اقدامات در قبل یا در خلال مبارزه تلفیقی بر موفقیت و میزان اثرگذاری مبارزه بسیار مفید و راه‌گشا است. در زیر به چند نمونه مهم از سایر اقدامات برای کنترل آفات و بیماری های قارچ اشاره خواهد شد.
- ثبت جمعیت آفات و بیماری‌ها، بخش اصلی و کلیدی در دیده‌بانی شیوع آفات و بیماری‌ها است.این اقدام اطلاعات حیاتی در مورد میزان کارآمدی برنامه‌های بهداشتی مجموعه را گردآوری کرده و در تصمیم گیری در خصوص استفاده یا عدم استفاده از سموم به ما کمک خواهد کرد.
- شناسایی دقیق آفات و عوامل بیماری زا نیز فاکتوری مهم در ثبت آفات و بیماری‌ها است. آشنایی با علائم بیماری و تشخیص آفات براساس شکل ظاهری معمولاً کار گشاست ولی در موارد نادری به برخی آزمون‌های آزمایشگاهی برای تشخیص دقیق عامل خسارت نیاز خواهد شد.
تکنیک‌های ساده متعددی برای محاسبه تعداد آفات و بیماری‌ها وجود دارد. مگس‌های قارچ بعنوان مهمترین ناقل و آفت در صنعت قارچ، با به دام‌افتادن در تله‌های چسبناک به راحتی قابل شمارش هستند.
تله‌های چسبناک ورقه‌هایی از جنس پلاستیک به ابعاد تقریبی ۱۵ در ۳۰ سانتیمتر هستند که با چسب ویژه ای پوشش داده‌شده است. این تله‌ها در سالن‌های پرورش، سالن کشت، راهروها، آزمایشگاه بذر و سایر مکان‌ها که اطلاع از جمعیت مگس‌ها آنها مهم است، نصب می‌شوند.
ایجاد تیم کنترل بیماری‌ها نیز روشی برای تعیین جمعیت بیماری‌ها در بستر سالن‌های پرورش است که می‌توانند تعداد و نوع لکه‌های آلودگی را ثبت نمایند.
این رکوردها پس از ثبت در جداول وقایع به سالن‌دار گزارش می‌شوند. این گزارش‌ها قادر خواهند بود تا روند انتشار بیماری‌ها در سالن های پرورش قارچ و شدت بیماری در یک مزرعه را نشان خواهد داد.
فیلتراسیون
اهمیت و جایگاه فیلتراسیون با افزایش آگاهی بر نقش مفید آن در دهه اخیر افزایش یافته‌است. نتیجه فیلتراسیون اصولی و صحیح کاهش خطر انتشار آفات و بیماری ها در مزرعه با حذف مگس‌ها، گرد و خاک، حذف اسپور قارچ و قطعات میسیلیوم قارچ‌ها در هوایی ورودی به تونل یا سالن‌های پرورش خواهد بود.
تمام فیلترهای موجود در بازر به دلیل اینکه اندازه چشمه آنها کوچک‌تر از ۳% میلیمتر است از عبور مگس‌ها جلوگیری می‌کنند. ولی حذف اسپورها به دلیل اندازه بسیار کوچک آنها با این فیلترها امکان پذیر نیست.
در این خصوص به فیلترهای مناسب‌تری نیاز است. به فیلترهایی با مش 0.5 تا 2 میکرون که مانع از عبور اسپورها می‌شوند، فیلترهای مطلق اطلاق می شود. این فیلترها کارایی بالای 98% دارند.
نصب این نوع فیلترها بر روی سیستم‌های هواساز واحد تولید بذر، دریچه ورودی هوای تازه فن تونل‌ها و هواساز سالن‌های پرورش در کاهش ریسک بیماری‌ها بسیار اثر گذار هستند.
شناسایی آفات و بیماری های قارچ ها
شناسایی آفات برای کنترل آفات و بیماری های قارچ و همچنین تولید محصول خوب از حیث کیفیت و کمیت شناسایی و کنترل بیماری آفات وآگاهی بر روش های مبارزه آنها بسیار موثر و مفید است.
عموما شناسایی آفات و بیماری ها در چند مرحله انجام می شود. قدم اول بررسی دقیق و جمع‌آوری اطلاعات در مورد مشکل مشاهده‌شده است. در برخی از موارد، همین مرحله برای شناسایی عامل ایجادکننده اختلال کفایت می‌کند.
در موارد دیگر، به‌منظور شناسایی عامل ایجادکننده اختلال به بررسی‌های آزمایشگاهی نیاز داریم و انجام آنالیزهای شیمیایی و بیولوژیکی ضروری خواهد بود.
جمع‌آوری اطلاعات مربوط به بیماری و شناسایی آفات
پاسخ به سؤالات زیر اطلاعاتی را در اختیار خواهد گذاشت که ممکن است بلافاصله منجر به کشف عامل ایجادکننده اختلال گردیده یا حداقل اجرای بررسی‌های آزمایشگاهی را تسهیل می‌کند:
۱. آیا علائم تاکنون درجایی توصیف شده‌اند؟
۲. چه زمانی این اختلال برای اولین بار در مزرعه یا کارخانه تولید قارچ، دیده شد؟
۳. پراکنش اختلال هم در مزرعه و هم در میان محصول مبتلا، به چه صورت بوده است؟
۴ .آیا این اختلال در ارتباط با کمپوست یا خاک‌پوششی بوده یا با استعمال ماده خاصی در ارتباط بوده است؟
۵. آیا بررسی‌های آزمایشگاهی روی قارچ‌های تحت تأثیر اختلال و یا کمپوست انجام‌شده است؟
۶. آیا این اختلال فقط به یک اسپان محدود بوده یا همه اسپان ها چنین اختلالی را نشان داده‌اند؟
۷. آیا در مورد محصول تحت تأثیر اختلال، تیمار متفاوتی نسبت به محصول سالم، صورت گرفته است؟
۸. آیا کنترل شرایط دمایی و رطوبتی برای محصول تحت تأثیر اختلال انجام‌شده است؟
۹. آیا برای کنترل آفات و بیماری از آفت‌کش‌ها و قارچ‌کش‌ها استفاده‌شده و در صورت استفاده، میزان کاربرد آن به چه
صورت بوده است؟
بررسی سایر فاکتورها
فاکتورهای دخیل دیگر در تولید قارچ را می‌توان به همین روش مورد بررسی قرار داد. مثلاً شرایط محیطی چه در داخل و چه در بیرون، روش‌های مورد استفاده در تولید کمپوست قارچ و خاک‌پوششی ، اقدامات بهداشتی عمومی که در مزرعه اجرا میشود و روش‌های بکار بردن آفت‌کش‌ها را مدنظر قرار داد.
اگر تغییرات در مورد هر یک از این فرایندها انجام شود، بایستی به آنها شک نمود. نتایج بدست‌آمده از آزمایش در آزمایشگاه و تجزیه‌وتحلیل آن می‌تواند این اطلاعات را تکمیل نماید.
در اغلب موارد یک روش منظم و سیستماتیک منجر به شناسایی یا حداقل نشان دادن مشکل احتمالی خواهد شد. در برخی موارد، مخصوصاً زمانی که مطالعات محدود به یک رخداد و اتفاق در فارم باشد نمی‌توان به جواب رسید. گاهی آفات و بیماری‌های که شناسایی آنها دشوار است زمان ریشه‌یابی می‌شوند که در فارم این اختلال بیشتر شیوع پیدا می‌کند و تجزیه و تحلیلی از چند تولیدی مختلف نشان می‌دهد که برخی از این فاکتورها در همه این فارم ها مشترک هستند.
عامل زنده
زمانی که عامل به وجود آورنده اختلال موجود زنده باشد شناسایی آن راحت تر خواهد بود. سرعت شناسایی، به موجود مورد بررسی و توانایی مشاهده آن بستگی دارد. بیماری گرهایی که برای پرورش قارچ جدید هستند بایستی در ابتدا روی محصول قارچ به‌صورت آزمایشی تلقیح شوند تا علائم ناشی از آنها مشاهده شود و پس از انجام این مرحله با اطمینان به بحث در مورد بیماری و عامل ایجادکننده بیماری پرداخت.
شناسایی عوامل اخلال‌گر غیرزنده دشوارتر است. تنها راه شناسایی عامل ایجادکننده اختلال، در نظر گرفتن تمامی فاکتورهای احتمالی دخیل در ایجاد اختلال و استفاده از یک روش سیستماتیک برای شناسایی آن است. در برخی مواقع می‌توان فرضیات را با به اجرا درآوردن در واحدهای آزمایشی تولید، آزمایش نمود. درصورتیکه علائم اختلال دوباره تولید شود، نتیجه آزمایش مثبت خواهد بود. اما گرفتن نتایج منفی به این معنی نیست که فاکتورهای احتمالی و مورد آزمایش در ایجاد اختلال دخالت نداشته باشند.
اگر عامل ایجاد کننده اختلال، نتیجه برهمکنش بین فاکتورهای مختلف و مراحل رشدی قارچ باشد شبیه‌سازی و تکرار دوباره این حالت بسیار دشوار خواهد بود.
کنترل آفات و بیماری های قارچ خوراکی با سموم
کنترل بیماری های قارچ با استفاده از سموم قارچ‌کش، مواد ضدباکتری و حشره‌کش‌ها موضوعی کاملاً حیاتی است. زیرا هم میزبان و هم پاتوژن هر دو میکروارگانیسم هستند. همچنین محصول قارچ خوراکی است و استفاده از هر سم یا ماده شیمیایی مجاز نخواهد بود.
با توجه به مشکلات مبارزه شیمیایی و آثار نامطلوب سموم مصرفی بر روی انسان و محیط زیست، استفاده از سموم شیمیایی جز در موارد خاص و با رعایت کامل ضوابط بهداشتی جایز نیست.
مطالب پیشنهادی: کاربرد سموم در تولید قارچ خوراکی و آشنایی کامل با نماتدها یا کرم‌های لوله‌ای را مطالعه کنید.
سموم شیمیایی برای مقابله آفات قارچ
تعداد کمی از ترکیبات شیمیایی برای مبارزه با یک آفت اختصاصی می‌باشند. عمده‌ترین حشره‌کش‌های مورد استفاده در صنعت پرورش قارچ برای ضدعفونی سطح بستر، کمپوست و کنترل حشرات عبارتند از:
- دیازینون
- مالاتیون
- لیندین
- تیونازین
- دیس کلرووس
- پایرترم
- آتراوزول
- پیریمیفوس‌متیل
مواد شیمیایی برای مبارزه با بیماری های قارچ
از قارچ‌کش‌ها و مواد ضدعفونی کننده زیر برای کنترل بیماری های قارچ استفاده می‌نمایند.
- زینب (zineb)
- دی تیوکارباماتت
- بنومیل
- باویستین
- پروکلراز منگنز
- کلروتالونینل
- کاربندازیم
- تیابندازول
- کلرین (باکتری‌کش قوی برای کنترل لکه باکتریایی)
البته هنوز هیچ نوع ترکیب شیمیایی مفیدی برای کنترل بیماری‌های ویروسی قارچ شناخته نشده است!
مقاومت نسبت به آفت کش ها
در کنترل آفات با سموم شیمیایی، مقاومت یک فرآیند ژنتیکی است که در پاسخ به مواد سمی در آفات یا پاتوژن ها ایجاد میشود. نکته‌ای که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد این موضوع است که آفت‌ها به مرور زمان، نسبت به مواد شیمیایی مقاوم می‌شوند. این قضیه در انسان و استفاده از آنتی بیوتیک‌ها نیز صادق است. هنگامی که یک جمعیت از آفت‌ها در معرض سموم شیمیایی قرار می‌گیرند اکثریت آنها از بین می‌روند؛ ولی بعضی نیز راه‌هایی برای رفع این مشکل پیدا می‌کنند و مصون می‌مانند. در نتیجه تکثیر آنها منجر به ناکارآیی مواد شیمیایی میشود.
آزمایش محققان بر روی 500 گونه حشره نشان داد که حداقل یکی از آنها نسبت به حشره‌کش‌ها از خود مقاومت نشان می‌دهد.
می توانید مقالات بیشتر در زمینه بیماری‌های قارچ خوراکی را در هاگ مطالعه فرمایید.
