در بین محصولات کشاورزی، تولید قارچ خوراکی بسیار سرمایه بر بوده و با ریسک بالایی همراه است، زیرا ماندگاری پایین، چالش‌های صادراتی به همراه شرایط سخت حمل و نقل، تولید این محصول را با سختی مواجه کرده. با این حال طبق پیش‌بینی‌های انجام شده، میزان تولید قارچ در سال جاری نسبت به سال گذشته ۴۰ تا ۴۵هزار تن افزایش خواهد یافت و به حدود ۱۸۰ تا ۱۹۰هزار تن خواهد رسید. به گفته دبیر انجمن صنفی پرورش‌دهندگان قارچ خوراکی، اگر موانع صادرات رفع شود، زنجیره‌های تولید به شکل جدی توسعه یابد و همچنین راه صادرات به روسیه باز شود، کشورمان پتانسیل تولید ۴۰۰ هزار تن قارچ را در سال دارد که با این افزایش تولید، شاهد گردش اقتصادی و ارزآوری خوبی برای کشور خواهیم بود.
نیما باغبانی، در گفت‌وگو با «سبزینه» درخصوص روند تکمیل زنجیره‌های تولید و موانع پیش روی تولیدکنندگان این صنعت توضیحاتی را ارائه داد.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
برنامه سال نود و هشت
طبق برنامه‌ریزی کاری که برای افزایش تولید تا پایان سال ۹۸ انجام دادیم و براساس تعداد واحدهایی که پروانه بهره‌‌برداری یا طرح توسعه دریافت کردند و توانستند طبق پیش‌بینی‌ها فعال شوند، انتظار داریم تا پایان سال ۹۹ بین ۱۸۰ تا ۱۹۰ هزار تن تولید قارچ داشته باشیم؛ بنابراین ۴۰ تا ۴۵ هزار تن افزایش تولید پیش‌بینی می‌شود.
همچنین براساس این افزایش تولید پیش‌بینی شده، نیاز بود به فکر بازار جدیدی باشیم تا بین عرضه و تقاضا تناسب ایجاد کنیم. در این‌خصوص از سیستم تنظیم بازار از طریق جمع آوری محصول مازاد بر تقاضا و ارسال به واحدهای فرآوری و تبلیغ برای افزایش سرانه مصرف استفاده کردیم که البته با حادث شدن بیماری کرونا و ایجاد التهاب و نگرانی در کسب‌وکارهای مختلف، فعالان این حوزه نیز در ماه‌های اول دست به عصا حرکت کردند.
شاهد کاهش تولید در اسفندماه گذشته و فروردین‌ماه سال جاری بودیم، اما با وجود پیش‌برد سیاست‌های تنظیم بازار در همان روزهای اولیه شیوع کرونا موفق شدیم تا با افزایش تقاضا و ثابت نگاه داشتن قیمت‌ها و جلوگیری از افت آن‌ها، تولیدکنندگان را متمایل به افزایش تولید و راه‌اندازی سالن‌های کشت کنیم و به همین ترتیب نیز از اردیبهشت تولید قارچ شتاب مناسبی گرفت.
در رابطه با میزان صادرات و بازارهای هدف صادرات قارچ ایران توضیح دهید
عمده کشورهای مقصد صادرات قارچ، کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند امارات متحده‌عربی، عمان، قطر و حتی عربستان هستند. علاوه بر این، ارمنستان و آذربایجان هم قارچ مورد نیاز خود را از ایران تهیه می کنند، اما وارد کننده عمده قارچ ایران، کشور عراق است که به دلیل تغییر فرهنگ و سبک تغذیه عراقی‌ها، به‌خصوص در شش‌ماه دوم سال که با سرد شدن هوا گرایش آن‌ها به مصرف قارچ بیش‌تر می‌شود، می‌تواند بازار بسیار خوبی برای ما تلقی شود، اما متأسفانه این بازار مدتی است با چالش جدی مواجه شده است.
کشور عراق با وجود این‌که شاهد التهابات و تورم‌های به‌وجود آمده در اقتصاد ایران است، حاضر به مبادله با دلار و دینار با طرف ایرانی نیست و فقط در برابر پرداخت ریال با ما معامله میکند که همین امر سبب شده صادرکننده که بر اساس قانون پیمان سپاری ارزی ملزم به بازگرداندن ارز به سامانه نیمایی است، با مشکل تأمین ارزی که دریافت نکرده، مواجه شود که این موضوع باعث عدم تمایل صادرکنند‌گان به صادرات شده.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
استاندارد صادرات با عراق
موضوع بعدی نحوه رفتار طرف عراقی است، آن‌ها به صورت ناگهانی و خلق‌‌الساعه بخشنامه‌هایی در رابطه با استاندارد واردات به عراق صادر می‌کنند؛ بدون آن که به شرایط محصولات توجه داشته باشند و قارچ هم شامل همه موارد بخشنامه‌ای می‌شود.
یکی از این موارد، گواهی استانداردی است که صادر شده که بعد از بررسی متوجه شدیم درحقیقت مناسب محصولاتی است که حداقل سه‌ماه تاریخ انقضاء دارند، اما شامل قارچ که طی چند روز از بین می‌رود نیز شده است که در این راستا لازم است کنسول‌گری ایران، اتاق مشترک ایران و عراق و نهادهای مرتبط، با رایزنی با طرف عراقی این مشکل را رفع کنند. اگر این دو مشکل رفع شود، بازار عراق هم برای محصول قارچ و هم برای بستر رویش قارچ یا کمپوست آن، بازار بسیار خوبی خواهد بود. همچنین ارزآوری خوبی خواهد داشت و بازار داخل را با ایجاد هماهنگی بین تولید، عرضه و تقاضا متعادل میکند.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
میزان صادرات سال قبل
آیا میزان صادرات سال گذشته مشخص است؟ به‌جز مشکلاتی که با کشور عراق داریم، در رابطه با سایر کشورها وضع چگونه است؟
با توجه به این‌که قارچ ماندگاری کمی دارد، باید صادرات به کشورهای همسایه ازجمله روسیه مورد توجه قرار می‌گرفت که متأسفانه این کار صورت نپذیرفت. اگر در چند سال اخیر صادرات به روسیه در پیش گرفته می‌شد و یک کریدور سبز صادرات قارچ به این کشور شکل می‌گرفت، یک بازار حدود ۱۵۰هزار تنی در انتظار ما بود، زیرا کیفیت قارچ ایرانی به سبب ارگانیک بودن و کیفیت بالای آن، بسیار مطلوب و موردپسند است، اما متأسفانه این بازار دست لهستان است و ما سهمی از آن نداریم.
در این زمینه و به منظور تسهیل در صادرات، نیازمند رفع تشریفات گمرکی هستیم، زیرا وقتی محموله قارچ از ماشین تخلیه می‌شود، طی یک ساعت در هوای آزاد کیفیت آن کاهش می‌‌یابد و دیگر مناسب صادرات نخواهد بود. اگر شرایط تسهیل شود و مقابل کارخانه، قرنطینه و بارگیری صورت گیرد، قارچ باکیفیت تولید داخل، بازار خود را در کشورهای همسایه پیدا خواهد کرد. در سال گذشته نیز حدود پنج تا ۲۰ هزار تن صادرات قارچ داشته‌ایم.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
اگر مشکلات صادرات رفع شود، صادرات به چه میزان افزایش خواهد یافت؟
با رفع مشکلات صادرات، به‌دست آوردن بازار روسیه و احیای بازار عراق، به جرأت می‌توانم بگویم با پتانسیل فعلی ایران تولید ما به ۴۰۰ هزار تن در سال افزایش خواهد یافت.
اهمیت زنجیره تولید در صنعت کشت قارچ چیست و چه مواردی را شامل می‌شود؟ درحال‌حاضر چند زنجیره کامل در صنعت تولید قارچ داریم؟
زنجیره تولید می‌تواند هم توسط شخص حقیقی ثبت و درخواست شود و هم توسط شخص حقوقی. خوشبختانه امسال با پیگیری‌هایی که انجام دادیم، یکی از واحدهای تولیدی ما با نام قارچ «رامند مجار» برای اولین‌بار موفق شد مجوز تشکیل زنجیره ارزش تولید را کسب و فعالیت خود را توسعه دهد.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
زنجیره تولید شامل چیست؟
این زنجیره شامل تأمین نهاده اولیه، تأمین بذر، تولید قارچ و کمپوست، فرآوری و صنایع تبدیلی و بازار فروش می‌شود. با توجه به سیستمی که در این زنجیره پیاده شده است، از تهیه مواد اولیه گرفته تا بازاریابی آن، به‌راحتی همه موارد در دسترس قرار می‌گیرند.
معتقدیم در داخل کشور چند واحد دیگر هم می‌توانند مجوز تشکیل زنجیره تولید را دریافت کنند که در صورت تحقق هم هزینه تمام‌شده برای صاحبان زنجیره کاهش خواهد یافت و هم خدمات به مشتری تکمیل می‌شود.
راهکارهای تقویت زنجیره تولید در صنعت کشت قارچ چیست؟ تکمیل زنجیره تولید چند درصد سبب رشد تولید قارچ می‌شود؟
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
تقویت این زنجیره
مسأله‌ای که در صنعت تولید قارچ اشتباهاً در ذهن برخی افراد جاافتاده و این صنعت را دچار آسیب کرده، تفکر تولید قارچ در زیرپله، اتاق‌های کوچک، پارکینگ‌ها و مواردی از این دست است. همین نگرش سبب شده جذب سرمایه‌گذاری در این صنعت محدود شود. وقتی صاحبان سرمایه واحدهای بزرگ مقیاس ما را می بینند، تعجب می‌کنند که چنین پروژه‌هایی در صنعت تولید قارچ فعال هستند. یکی از دلایل ایجاد چنین نگرشی، نحوه عملکرد رسانه ملی است که در بحث راه‌اندازی طرح‌های اشتغال‌زا کمی این صنعت را ضعیف جلوه داده که این نگرش صحیح نیست، زیرا صنعت قارچ جزو اشتغال‌زاترین و سرمایه‌پذیرترین صنایع کشور است.
یکی دیگر از مشکلات این حوزه، بحث فرهنگی و نوع نگاهی است که تولیدکنندگان در ایجاد زنجیره تولید دارند و متمایل هستند صفر تا صد کار را در یک منطقه متمرکز کنند. این درحالی است که در زنجیره فعلی ثبت شده حلقه‌های مختلف در مکان‌های جغرافیایی مختلف قرار دارند و حتی بخشی از کار برون‌سپاری شده است. همین نگاه برون‌سپاری و استفاده از نظام مبادلات پیمانکاری فرعی می‌تواند در پر شدن حلقه‌های خالی زنجیره کمک کند تا شاهد فعالیت تعداد بیش‌تری از زنجیره‌ها باشیم.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
چه رابطه‌ای میان زنجیره و جهش تولید در صنعت پرورش قارچ می‌‌توان متصور شد؟
متأسفانه ذهنیت اشتباهی در میان سرمایه‌گذاران شکل گرفته است که سبب شده برخی افراد با سرمایه‌های محدود به این صنعت ورود کنند. در این بین، آن‌ها علاوه‌بر این‌که توانایی توسعه کار و تولید مناسب را ندارند، نمی‌توانند سرمایه خود را نیز رها کنند و از این کار خارج شوند و در این شرایط به سختی به فعالیت خود ادامه می‌دهند. درحال حاضر حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد تولید در دست واحدهای تولیدی بزرگ‌مقیاس است و مابقی توسط تولیدکنندگان خرد انجام می‌شود که اگر زنجیره‌ها تکمیل شوند، واحدهای بزرگ مقیاس می‌توانند علاوه بر افزایش میزان تولید خود، به واحدهای کوچک‌مقیاس هم خدمات‌رسانی کنند.
به‌دلیل این‌که زنجیره‌ها تکمیل نیستند، بخشی از تولید واحدهای بزرگ‌مقیاس مغفول می‌ماند، زیرا مجبور می‌شوند مشتری‌های کوچک‌مقیاس را حمایت کنند. توسعه زنجیره‌ها به‌گونه‌ای عمل میکند که واحدهای کلان با ظرفیت کامل تولید کنند و مازاد تولید را به واحدهای کوچک‌مقیاس بدهند. اگر زنجیره‌ها تکمیل شود و ۲۰ زنجیره شکل بگیرد، حداقل ۴۰ درصد به میزان تولید این محصول افزوده خواهد شد.
تبعات نقص زنجیره تولید در این صنعت چیست؟
بزرگ‌ترین کمکی که ایجاد زنجیره تولید می‌تواند کند، پرکردن حلقه‌های مفقوده زنجیره است و این‌گونه شاهد از بین رفتن بازار ثانویه و واسطه‌گری خواهیم بود. با این شرایط، تولیدکنندگان خرد هم دیگر نیازی نیست به واسطه‌ها متوسل شوند.
در زنجیره تولید، تولیدکننده همیشه درحال فعالیت است و با مشکل کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش مواجه نمی‌شود؛ بنابراین مهم‌ترین دستاورد زنجیره‌ها در صنعت تولید قارچ، حذف واسطه‌ها و کمک به واحدهای کوچک‌مقیاس است.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
وظیفه انجمن در رابطه با زنجیره تولید
انجمن صنفی پرورش‌دهندگان قارچ خوراکی تا چه اندازه در راستای تکمیل زنجیره تولید گام برداشته است؟
با توجه به برنامه‌هایی که برای سال ۹۹ تدوین کرده‌ایم که دقیقاً براساس آسیب شناسی در روند تولید و مارکتینگ قارچ انجام شده است، تا حدی به معضلات و مشکلات این صنعت پی برده‌ایم؛ به‌عنوان مثال طی بررسی‌ها متوجه شدیم سال گذشته بخش مهمی از قارچ‌های صادر شده، به دلیل عدم کیفیت سابق پس فرستاده شده است.
با تحقیق متوجه شدیم تولیدکنندگان کوچک که از دانش فنی و تکنولوژی‌های به‌روز و مناسب بهره‌‌مند نیستند، برای کنترل آلودگی‌ها از سموم زیادی استفاده کرده‌اند که سبب شده است کیفیت قارچ تولیدی ایران کاهش پیدا کند. متأسفانه این تولیدات بدون برنامه‌ریزی، ناخودآگاه وارد چرخه صادرات می‌شود و به اعتبار همه تولیدات صادراتی ایران لطمه وارد میکند.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
برپایی کارگاه های آموزشی
ما برای بالابردن سطح آگاهی تولیدکنندگان و افزایش دانش فنی آن‌ها، کارگاه‌های آموزشی برپا کرده‌ایم و در رابطه با روش‌های نوین تولید، دوره‌های مختلفی گذاشته‌ایم و این کار را ادامه خواهیم داد.
همچنین اگر زنجیره‌ها تقویت شوند، مطمئناً شاهد بهبود کیفیت تولید خواهیم بود.
البته باید تأکید کنم که در بازار متلاطم این روزهای کشور، همه تولیدکنندگان دست به عصا حرکت می‌کنند و تا زمانی‌که ثبات به بازار بازنگردد و پایداری نسبی ایجاد نشود، طرح های توسعه‌ای اجرا نخواهد شد و تولیدکننده نمی‌تواند به دنبال افزایش تولید باشد.
به محض پایدار شدن بازار، با رسانه ملی و ارگان‌های متولی در حوزه کسب و کار وارد مکاتبه و مذاکره خواهیم شد تا آموزش همگانی درمورد نگرش مصرف کننده و سرمایه‌‌گذار برای بهبود شرایط تولید، توزیع و مصرف را سازماند‌هی کنیم تا اقدامات فرهنگی و آموزشی مورد نیاز در این حوزه انجام شود.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
صنایع فرآوری در تقویت زنجیره تولید قارچ چه نقشی دارند؟
فرهنگ مصرف قارچ در ایران با تمام دنیا متفاوت است؛ ما جزو معدود کشورهایی هستیم که به‌صورت فله‌ای قارچ را استفاده می‌کنیم.
ذائقه مردم همیشه متمایل به تازه‌خوری است و عملاً همین موضوع تأثیر بسیاری بر اتلاف سرمایه و افزایش ضایعات به دلیل عمر کوتاه قارچ داشته.
یک تأثیر خوبی که شیوع کرونا داشته، تغییر نگرش و ذائقه مردم به سمت غذاهای کنسروی و استفاده از تولیدات فرآوری شده بوده است که ما با تبدیل تهدید کرونا به فرصت تا حد زیادی فرهنگ خرید هم وطنان را از فله به قارچ بسته بندی‌شده تغییر دادیم.
اگر قارچ وارد چرخه صنایع تبدیلی شود، ماندگاری آن از چند روز به یک سال خواهد رسید. همچنین کیفیت آن حفظ شده و تولیدکننده نیز شاهد اتلاف و نابودی محصول و سرمایه خود نخواهد بود.
اگر موانع صادرات کشورمان رفع شود؟!
قارچ خوراکی
این جمله بسیار میان تولیدکنندگان قارچ شنیده می‌شود که می‌گویند قارچ یک محصول کاملاً کشاورزی است، زیرا به‌شدت تحت تأثیر شرایط محیط است.
برخلاف گندم، یونجه و هر محصول دیگر که اگر فاکتورهای تولید به درستی در آن‌ها رعایت شود، میزان نهایی تولیدشان با درصد ناچیزی عدم قطعیت قابل پیش‌بینی خواهد بود، در قارچ این‌چنین نیست و ممکن است یک‌ماه تولید عادی و باکیفیت باشد و ماه بعد با همه کنترل‌ها و مراقبت‌ها، اصلاً تولیدی در کار نباشد؛ یعنی تولید قارچ یک استاندارد مداوم ندارد و اصلاً قابل پیش‌بینی نیست و همین موضوع تا حدی بیمه‌کردن واحدهای تولید قارچ را با چالش مواجه کرده است.
برندسازی
وضعیت برندسازی در تولید قارچ چگونه است و بی‌توجهی به این مقوله چقدر به زنجیره تولید ضرر می‌زند؟
در بحث برندسازی برخلاف آنچه مرسوم است، ما اساساً خود قارچ را برند کردیم. قرار شد واحدهای تولیدی به جای این‌که روی برند خود فعالیت کنند، هزینه این کار را به حساب صندوق انجمن واریز کنند تا ما روی خود قارچ و محصولات فرآوری شده آن کار کنیم.
برندهایی هم که وجود دارند صرفاً فقط برای شناسایی تولیدکننده هستند و تصمیم برای برندسازی فعلاً متداول نیست.
حمل و نقل
نقش حملونقل و لجستیک در تقویت زنجیره تولید قارچ را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
قارچ در فصل تابستان به شدت به دمای بالا حساس است. همین امر حملونقل آن را دشوار میکند و تولیدکنندگان مجبورند از کامیون‌های یخچالدار استفاده کنند. در این بین برخی از تولیدکنندگانی که توان پرداخت هزینه کامیون‌های یخچالدار و ارتقای تکنولوژی تولید را ندارند، تولید خود را در شش‌ماهه اول سال متوقف و با شروع سرما تولید را آغاز می‌کنند.
آیا سیستم بانکی در زمینه تأمین مالی زنجیره تولید قارچ موفق بوده است؟
در چند سال اخیر بانک‌ها جزو لاینفک صنعت تولید قارچ بوده‌اند. متأسفانه یکی از مشکلات مهم تولیدکنندگان، عدم امهال و بهروزرسانی وام‌ها بوده است. اگر بانک‌ها شرایط تولیدکنندگان را بررسی و با آن‌ها همراهی کنند، کمک شایانی به تولید خواهد شد. علاوه بر این، تسهیلاتی که پرداخت می‌شود، گران است و تولیدکنندگانی که به مشکل برمی‌خورند، مجبور می‌شوند وام‌هایی با بهره‌های بالا برای تأمین سرمایه خود بگیرند که در بازپرداخت آن دچار مشکل خواهند شد. در این‌خصوص نیازمند بازنگری در نرخ سود تسهیلات و همراهی بانک‌ها در بهروزرسانی اقساط هستیم.
نقش بانک کشاورزی را در تقویت زنجیره تولید قارچ چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بانک کشاورزی همواره اولین بانکی است که کشاورز به سراغ آن می‌رود. این بانک معمولاً در تمامی مسائل تولیدکننده بخش کشاورزی را همراهی کرده است. به‌طور کلی رویه کاری این بانک به‌خصوص در سطح کلان و سیستم مرکزی آن خوب بوده است؛ هرچند برخی شعب مشکلاتی را ایجاد کرده‌اند و بعضاً سلیقه‌ای عمل می‌کنند، اما در کل این بانک روند حمایتی خوبی داشته است. همچنین بهره وام بانک کشاورزی نسبت به سایر بانک‌ها کم‌تر است و تسهیلات نسبتاً ارزان‌قیمتی به کشاورزان ارائه می‌دهد.
آیا دولت از سیاست درست حکمرانی و ابزار مکفی برای تقویت زنجیره پرورش قارچ برخوردار است؟
در رابطه با نحوه عملکرد دولت به‌خصوص در بحث حمایت از ایجاد و شکل‌گیری زنجیره‌ها، چند مورد باید مورد بحث قرار بگیرد؛ اول این که یکی از مشکلاتی که تولیدکنندگان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، بوروکراسی‌های سختگیرانه و زمان‌بر اداری است. دولت خود همه وظایف را برعهده گرفته و چون می‌داند باید به نهادهای نظارتی پاسخگو باشد، روند انجام هر کاری به‌شدت کند و زمان‌بر است؛ درحالی‌که با برون‌سپاری و حذف بخشی از بوروکراسی اداری غیرضروری حد زیادی از مشکلات حل خواهد شد.
مورد دوم بخشنامه‌های دست‌وپاگیر و قوانین مخل سرمایه‌گذاری است که از دیرباز مصوب شده‌اند و در این خصوص هیچ حمایت قانونی از بخش خصوص نمی‌شود؛ درحالی‌که اگر بخشنامه‌ها به‌روز شده و به انجمن‌ها، تشکل‌ها و کانون‌های فعال هر صنف ابزار و اختیارات لازم با نظارت کافی بخش دولتی داده شود، با کار دلسوزانه و مدبرانه و آگاهی مناسبی که از فضای کسب و کار صنف خود دارند، می‌توانند نقش مؤثری در گسترش زنجیره‌ها داشته باشند.
اخبار اقتصادی صنعت قارچ را در هاگ بخوانید.
